ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
Միայն անուն մըն է Օրմանեան՝ վերածուած առասպելի, ու վերջերս ալ դարձաւ գաճէ սպիտակ արձան մը։
Առասպելներուն իրականութեան հետ ունեցած կապը բաւական փխրուն կ՚ըլլայ. ատոնք կը ծնին աղաւաղուած ճշմարտութիւններէն շատ անգամ ու քանի ժամանակը թաւալի՝ նոյնքան դժուար կ՚ըլլայ դէպի ճշմարտութիւն ետ դարձը, մանաւանդ երբ արձանով մըն ալ նուիրականացած ըլլայ այդ առասպելը։
Օրմանեան, արեւմտահայութեան պատմութեան այս իմաստով առասպել դարձած անուններէն մէկն է։ Այնքա՜ն շատ են իր մասին հիւսուած զրոյցները որ... վէպերու նիւթ իսկ հայթայթած է ատեն-ատեն -յիշեմ երկուքը՝ Գ. Հրանտի (Հրանդ Գուրապեան, 1895-1972) «Օրմանեան Պատրիարք եւ Կարմիր Սուլթանը» (Պոլիս, 1930) եւ Արա Ակինեանի «Մեծ Պատրիարքը» (1950-51-ին որպէս թերթօն հրատարակուած «Ժամանակ»ին մէջ, եւ ապա առանձին գիրքով՝ «Արաս»էն, 2013-ին)։
«Այնքա՜ն վարչագէտ ու դիւանագէտ էր Օրմանեան որ հայու քիթ իսկ չէ արիւնած իր պատրիարքութեան տարիներուն», կ՚առասպելաբանէին մեր մեծերը, երբ պզտիկ էինք։ Մեծցանք ու սորվեցանք որ հայու քիթ չէ արիւնած, այլ... ամբողջ հայութիւն մը (8 հազար մարդ) կոտորուած է Սասունի մէջ՝ դիմադրելով հանդերձ համիտեան ահեղ արշաւանքի մը։
Օրմանեանի հմայքը մեծ էր. ժամանակակիցները նոյնպէս սքանչացած էին իրմով, առասպելը կը բանէր նոյնիսկ իր ողջութեան շրջանին։ Անսովոր կերպար մըն էր ան. Վատիկան ուսանած, պապէն գնահատուած կաթողիկէ նախկին հոգեւորական մը՝ «վերադարձած մայր եկեղեցւոյ» գիրկը, ինչպէս սովորաբար կ՚ըսուի, տէր՝ բազմաթիւ լեզուներու, ձեռքը գրիչ բռնող, յարաբերութեանց մարդ, կատակաբան, խիստ աշխատասէր... Նման կերպարի մը առջեւ բամբասանքի ու առասպելի մեքենան չի ժանգոտիր երբեք։
Շղարշը, որու ետին ծածկած էր ան ինքզինք գոնէ պատրիարքութեանը տարիներուն, Համիտի շուքն էր։ «Պատրիարք ընտրուելէ ու աթոռին վրայ աղէկ մը հաստատուելէ ետք, Օրմանեան սրբազան նախ կացութիւնը ուսումնասիրեց, յետոյ հետամուտ եղաւ հասկնալու, թէ ո՛վ կրնայ զինքը հրաժարեցնել եւ կամ իրեն նեղութիւն պատճառել, աստիճանաբար ամէնքն ալ ակռային զարկաւ եւ հուսկ ուրեմն համոզում գոյացնելով, որ Ապտիւլ Համիտէն լիազօրը չկայ այս երկրին մէջ, գնաց անոր կռթնեցաւ…»։
Քասիմի 1911-ին գրած այս տողերը արձագանգն են ուղղակի Երուանդ Օտեանի՝ 1898-ին Նալպանտեանի «Ազատութիւն» բանաստեղծութեան նմանութեամբ յօրինած «Օրմանեանի Երգը»ին։ Հատուած մը ահա. «Երբ սուլթանին ֆերմանով /Պոլսոյ գահը բազմեցայ, /Պախշիշներու խշրտոցէն/Սիրտս ու հոգիս բերկրեցան, /Առջի խօսքն որ ասացի՝ /Չեղաւ ազգ մազգ կամ այլ ինչ. /«Կեցցէ՜ Համիտ» դուրս թըռաւ/Իմ առնական կոկորդից»։
Մէկը, որ Համիտի պաշտպանութիւնը կը վայելէր այդ տարիներուն, միթէ կրնա՞ր քննադատելի ըլլալ հասարակութենէն։ 1896-1908 թուականներուն Պոլիսը արդէն բռնատիրութեան ու գրաքննութեան տակ կը հեծէր դառնապէս, ոչ մէկ մտաւորական մնացած էր հոն. ամէնքն ալ աքսորական, հոսկէ-հոնկէ իրենց ձայնը կը ջանային լսելի դարձնել։ Այս մթնոլորտը նպաստած էր վստահաբար որ Օրմանեան լռեցնէ հակառակորդ բոլոր ձայները, ճնշէ այլախոհ տիպարները, ինչպէս կը վկայէ Քասիմ նոյն յօդուածին մէջ։
Օրմանեանի «դիւանագիտութեան» էութիւնը կ՚երեւի 1899-ի Լահէյի Ա վեհաժողովին։ Հայութիւնը, ինչպէս նաեւ հայոց դատին պաշտպան օտարները, միջազգային այդ ժողովին կը պատրաստուէին օրակարգի բերել հայկական գաւառներուն խղճալի վիճակը, հայերու ենթարկուած հալածանքները։ Որպէս գաղթաշխարհի հայութեան ներկայացուցիչ, ժողովին պիտի ներկայանար Մինաս Չերազ, սակայն Կ. Պոլսոյ Պատրիարքութիւնը, որպէս պաշտօնական վարիչը արեւմտահայութեան, փոխանակ լռելեայն հետեւելու եւ չէզոք դիրք մը գրաւելու, ժողովին անսպասելիօրէն կը յղէ հեռագիր մը, ուր կ՚ըսէ, թէ «Թուրքիոյ բոլոր հայերը վեհափառ սուլթանին հաւատարիմ հպատակներն են՝ որոնք Օսմանեան Կառավարութեան դէմ եղած ո՛եւէ թշնամական ցոյց՝ ատելի կը գտնեն»։
«Պատրիարք Օրմանեան եւ իր 1899-ի վարչութիւնը շատ աւելի ծանօթ էին հայկական գաւառներու մէջ կատարուող սարսափելի տռամին քան ո եւ է եւրոպական թղթակից եւ քաղաքական անձնաւորութիւն, որովհետեւ օրը օրին երկրի բոլոր անկիւններէն արիւնախառն հոսանքով դէպի Պոլսոյ Պատրիարքարանը կը վազէին ջարդուող, սպառող եւ հատնող հայութեան արցունքն ու կսկիծը։ Պատրիարք Օրմանեան եւ իր 1899-ի վարչութիւնն պարտաւոր էին, իրենց ստանձնած պաշտօնին հարկադրութեամբը իսկ, եթէ ոչ հայ անհատի խղճմտանքովն ու հոգիովը, միմիայն արտայայտութիւնն ըլլալ ժողովուրդի իրական կացութեան եւ ցաւին։ Պատրիարք Օրմանեան եւ իր 1899-ի վարչութիւնը եթէ բաւականաչափ անձնուիրութիւն չէին զգար իրենց մէջ՝ ծառանալու գէթ հեղ մը բռնակալութեան դիմաց եւ առնուազն մարդկային արժանապատուութեան բողոքի ցոյց մը ընելու վեհանձնօրէն, գոնէ սպասելի էր որ ինքնավար դիւանագիտութեան հաստատակամ որոշումովը լռութիւն պահէին Լահէյ տեղացող հայկական բողոքներուն նկատմամբ եւ այդ լռութեամբը հաստատէին իրենց համաձայնութիւնը կատարուած դիմումներուն համար», յիշելով այդ օրերը պիտի գրէր Ռուբէն Զարդարեան, 1909-ին։
(Այս իրադարձութենէն ետք Օսմանեան Կայսրութենէն դուրս գտնուող կարգ մը գաղութներ պիտի չճանչնային այլեւս Օրմանեանի պատրիարքութիւնը, նոյնիսկ պատարագին պիտի չյիշատակէին անունը)։
Առհասարակ, արեւմտահայ հասարակութեան քաղաքաբնակ ու գաւառաբնակ հատուածները անհաշտ աչքով դիտած են զիրար։ Գաւառացիներու կարծիքով, Պոլիս գտնուող պատրիարքարանը հարկ եղածին պէս չէր պաշտպաներ իրենց շահերը։ Քաղաքացիներն ալ կը մեղադրէին գաւառացիները, որովհետեւ վերջիններս միշտ «հարցեր» կը յարուցէին։ Օրմանեանի օրօք պատկերը տարբեր չէր, նոյնիսկ աւելի ծանրացած՝ համիտեան բռնատիրութեան պատճառով։
Օրմանեանի եւ հասարակութեան որոշ մէկ հատուածին միջեւ առկայ լուռ լարուածութիւնը գագաթնակէտին պիտի հասնէր 1903-ին. պատրիարքը պատարագի մը ժամանակ պիտի ենթարկուէր մահափորձի, սակայն բարեբախտաբար պիտի փրկըւէր։ Երկու տարի անց Օրմանեանին ճակատագրակից ըլլալ պիտի վիճակէր նաեւ սուլթանին. 1905-ի Եըլտըզի ռումբը, պայթած սուլթանի ժամանումէն հազիւ քանի մը վայրկեան առաջ, կեանք պիտի պարգեւէր անոր եւ Կարմիր Սուլթանը մահափորձէն պիտի ազատէր, առանց վիրաւորուելու։
1908-ին սակայն սուլթան ու պատրիարք պիտի տապալէին միասնաբար, սահմանադրութեան հռչակումով։ Ժողովրդական յուզումը թերեւս Աշըքեանի ճակատագրին արժանացնէր Օրմանեանն ալ, եթէ քանի մը տարի վերջ հայոց դահիճը ըլլալիք Թալեաթ պէյ չազատէր զինքը բողոքարարներու ձեռքէն։
Օրմանեան պատրիարքութեանը ընթացքին եւ յետմահու երբեք չվերածուեցաւ ժողովրդական տիպարի մը, ինչպէս որ էր, օրինակ, իրմէ թերեւս շատ աւելի նուազ արժանիքներու տէր Խրիմեան Հայրիկը, նոյնիսկ Շնորհք Պատրիարքը, որու արձանը քանի մը տարիէ ի վեր արժանապէս կը կանգնի Պալըքլըի գերեզմանատան մէջ։ Բայց Օրմանեան եղաւ օրինակ մը յատկապէս վարիչ դասակարգին համար. համիտեան բռնատիրութեան տարիներուն իր վարած կրաւորական, շատ անգամ վիճելի եւ ցարդ լուրջ գնահատանքի մը չարժանացած քաղաքականութիւնը եղաւ թրքահայ պատրիարքներուն կամ վարիչներուն անմիջական ու հեշտին ապաստանը։
Կը մտածեմ։ Ներկայի իշխանութիւնները ամենուր կը հոլովեն Ապտիւլ Համիտի անունը, տարբեր ձեռնարկներով կ՚ոգեկոչեն զինքը, հեռատեսիլի կայաններուն վրայ իբր թէ փաստագրական ժապաւէններով կը գովերգուի իր կերպարը, այժմու նախագահը կը համարուի Համիտի մէկ տիպարը։ Յուսանք պատահականութեան մը արդիւնք ըլլայ նման մթնոլորտի մը մէջ կանգնեցուած այս արձանը։ Մաղթենք, որ համիտադաւան պատրիարքին անունը հնազանդութեան, կրաւորականութեան եւ իշխանութեան խնկարկութեան պատգամ մը չէ բոլոր անոնց, որոնք կեցուածք մը ցոյց կու տան, կ՚արիանան, մարդկային իրաւունքներու, մամլոյ ազատութեան կամ քաղաքացիական իրաւակարգի դէմ գործադրուած բռնաճնշումներուն դէմ ձայն կը բարձրացնեն։
Վարչային վիճելի համբաւի մը տէր Օրմանեան, պատրիարքութենէ հեռանալէ ետք, ինքզինք նուիրած է բանասիրական աշխատանքի։ Մէջտեղ բերած գործերէն կարեւորագոյնը, անկասկած, «Ազգապատում» եռահատորն է։ Կարեւոր աշխատանք մը արդարեւ, որ արժանի է դասուելու հայկական պատմագրութեան մեծ գիրքերուն կողքը, մանաւանդ երրորդ հատորը, ուր հեղինակը կը խօսի ժամանակակից անցքերու շուրջ։ Կատարեա՞լ գործ մըն է։ Անշուշտ ոչ։ Ունի քննադատելի բազմաթիւ կէտեր, երբեմն նոյնիսկ խիստ ենթակայական մեկնաբանութիւններ, սխալ տեղեկութիւններ (որոշ քննադատութիւններու համար տե՚ս՝ Գիւտ Մխիթարեան, «Յուշեր եւ վերյիշումներ», Անթիլիաս, 1937)։ Դարանաղցիի, Չամչեանի, Պէրպէրեանի եւ նման պատմագիրներու շարքին յարգելի ներկայութիւն մըն է նաեւ Օրմանեան եւ կարիք չկայ չափազանցելու կամ գերարժեւորելու զինքը։
Արձանները սովորաբար կ՚ունենան միայն մէկ արձանագրութիւն։ Վիեննայի, Վայմարի, Ֆրանքֆուրթի Կէօթէի արձաններուն վրայ քանդակուած է միայն բառ մը՝ «Կէօթէ»։ Նոյնն է պարագան Մոցարթի կամ Կոմիտասի արձաններուն համար։ Անունը արդէն ամէն բան կ՚ըսէ, կը պատկերացնէ, աշխարհ մը կը բանայ, երեւակայութիւն կը խթանէ։ Իսկ եթէ պէտք կայ մարմարիոնէ երկու հսկայ կոյտեր տեղադրելու արձանին կից, ինչպէս է Օրմանեանի պարագային, բացատրելու համար, թէ ով է պատուանդանին վրայ կանգնած մարդը, կը նշանակէ, թէ տակաւին հասունցած չէ ժամանակը այդ արձանին համար,
դեռ ստուգապէս ճշդըւած չէ այդ անձին տեղն ու դերը պատմութեան մէջ, հասարակութիւնը դեռ կ՚ուզէ ճանչնալ զինքը։
