Մարդկութեան զարգացումը տեղի տուաւ երկրագունդի ջեռուցման, կլիմայի փոփոխութեան նման խիստ կենսական խնդիրներու, որոնք կը շարունակեն մեր կեանքին սպառնալ իրենց հաւանական հետեւանքներով։ Միւս կողմէ մարդկային միտքը կը փորձէ բնութեան, այլ կենդանութեան եւ համաշխարհային մարդկութեան միատեղ գոյատեւելու դրութիւնները որոնել։ Անատոլուի խորքերուն մերթ մի քիչ հեռու, մերթ մի քիչ բարձրադիր հողամշակման տարածքներ կան, որոնք իրենց մէջ կը պահեն արդի հասարակութեան կարգ մը խնդիրներուն լուծումները։
Հրանդ Տինք հիմնարկը եւ «Բնութիւն» միութիւնը միասնաբար կ՚ուսումնասիրեն պատմական հողամշակման տարածքներու հազարամեայ յիշողութեան հետքերը։
Հրանդ Տինք հիմնարկը Անատոլուի մշակութային ժառանգը յայտնաբերելու եւ վերակենդանացնելու միջոցները պրպտած պահուն ուսումնասիրեց նաեւ Ատանա եւ Տիվրիղիի մերձակայ պատմական հողամշակման տարածքները։ «Բնութիւն» միութեան հետ կատարուած այս աշխատութիւններէն դուրս եկաւ հողամշակման բազմահազար տարիներու պատմութիւնը։
«Բնութիւն» միութեան նախագահ Կիւվէն Էքենի հետ այս պատմական տարածքներուն, պատմածներուն համար խօսեցանք «Ակօս»ի համար։
ՈՒՅԿԱՐ ԿԻՒԼԹԵՔԻՆ
uygargultekin@agos.com.tr
Ի՞նչ կը նշանակէ «պատմական հողամշակման տարածքներ» բացատրութիւնը։
Երկրի վրայ մարդ արարածին իբր բնութեան մէկ մասնիկը գործած եւ միաժամանակ իր կարիքները հոգացած վայրերուն կ՚ակնարկենք պատմական հողամշակման տարածքներ ըսելով։ Այս տեսակ տարածքներուն կը հանդիպինք Անատոլուի, հարաւային Ամերիկայի, Ափրիկէի եւ տակաւին զանազան երկրամասերու վրայ։ Այստեղ մեր հանդիպած արտադրութեան եղանակը բաւական տարբերութիւններ կը ներկայացնէ հողամշակման ներկայ դրութիւններէն։ ներկայիս հողամշակումը կը կատարենք սեփական կամ ընտանիքի պատկանող տարածութեան մը վրայ։ Իսկ պատմական արտադրութեան տարածքները այս տեսակ սահմանումներ չէին ունենար։ Անոնք կը հետեւէին բնութեան պարտադրած կամ թելադրած սահմանումներուն։ Արդէն անոր համար է, որ արտ կամ հողամաս բառի տեղ կը նախընտրենք տարածք եզրը։ Արտադրութիւնը գիւղի մը բոլոր բնակիչներուն գործակցութեամբ կը կատարուէր։ Բնութեան բոլոր կենդանի էակներու հետ միասնաբար, ոչ թէ այդտեղի տէրը, այլ որեւէ կենդանի էակի մը, ծառի մը, թռչունի մը նման մարդն ալ կը գոյատեւէր իր կեանքը։ Կ՚արտադրէր իրեն պիտանի սնունդը, հացահատիկը։
Արդի հողամշակումին մէջ հողամասին բոլոր բուսականութիւնը կը ջնջենք մեր աճեցուցած բոյսին ծաղկելուն առիթ կու տանք։ Մինչդեռ պատմական հողամշակման տարածքներուն մէջ այդ աշխատանքը վրձինի փոքրիկ հարուած մըն է միայն։ Միւս բոլոր կենդանիները շրջանակը որքան որ կը փոխեն մարդն ալ այնքան կը փոխէր միայն։
Հողամշակման սկզբնական շրջաններէն մինչեւ օրս հազարաւոր տարիներ այս աւանդութիւնով արտադրութիւն կատարուած վայրեր կան։ Ահա այդ վայրերուն մենք պատմական հողամշակման տարածքներ կ՚ըսենք։ Անատոլուի լեռնադաշտի վրայ այդ տարածքներու գոյութիւնը նկատելով որոշեցինք ուսումնասիրել։
Իսկ այդ տարածքներէն ի՞նչ տեսակ գիտելիքներ կը յայտնաբերէք եւ ո՞ւր են այդ տարածքները։
Անատոլուի մէջ մինչեւ հինգ կամ վեց դար առաջ հողամշակումը այս եղանակով կը կատարուէր։ Իսկ այսօր միայն այդ եղանակին եւ անոր թելադրած կենցաղին կարեւորութիւն ընծայող շրջաններու մէջ եւ արդի ճարտարագիտութեան ընդձեռած պայմաններէն զուրկ անկիւններու վրայ կը հանդիպինք։ Այս արտադրութիւնը իր հետ կը պահանջէ տարբեր կազմ մը։ Կեդրոնէն կառավարուող, բռնատիրական եւ ճնշումի մատնուած հասարակութեան տեղ պէտք է աւելի տարբեր համայնքային կառոյց մը ունենալ։
Աւելին՝ պատմական հողամշակման տարածքներուն մէջ գիտելիքներու հսկայ կուտակում մը կայ։ Որքան որ տակաւին գրաւոր աղբիւրներու մէջ տեղ չէ գտած, արտադրութիւնը վերստին գնահատելու ծառայող հիմնական եւ կարեւոր գիտելիքներ են ասոնք։ Մի այլ բացատրութիւնով կենդանի գրադարաններ։ Մենք այսօր կը խօսինք կլիմայի փոփոխութեան յարմարուելու մասին։ Այդ ուղղութիւնով մեր անճար մնացած երեւոյթներու դէմ լուծումներ կան այդ տարածքներու վրայ։ Թէեւ ոչ այսքան արագօրէն, բայց կլիման ամբողջ պատմութեան ընթացքին ալ փոփոխութիւններ ապրած է։ Այստեղ գործածուած կանոնները, աշխատաձեւերը, հունտերը, ծառերը համակերպած են կլիմայի ալեկոծումներուն։ Պատմական հողամշակման տարածքները սեղանի վրայ ծրագրաւորուած այլընտրանքային բաներ չեն։ Այլ մեզէ առաջուայ սերունդներուն կեանքի փորձառութեամբ փաստուած պատմական գանձեր։ Այդ փորձառութեան տիրապետելու համար պարտաւոր ենք անհամար հետազօտութիւններ կատարելու։
Մեր հաստատած կարեւոր իրողութիւններէն մէկը կնոջ դերակատարուեան կարեւորութիւնն է։ Նոյնիսկ կարելի է այստեղ կատարուած գործը կոչել կիներու հողագործութիւն։ Փոխարէնը այսօր հողագործութիւնը ճարտարագիտական գործիքներու, կալուածաթուղթերով ստուգուած սահմանումներու եւ ընդանրապէս արական դիմագիծ ներկայացնող ոլորտի մը վերածուած է։ Այս աւանդութիւնը արդէն մեծաւմասամբ կորսուած է եւ մենք միայն հատուկենտ օրինակներուն եւ հետքերուն կը հանդիպինք զանազան վայրերու վրայ։ Այս դրութիւնով ամբողջ արտ մը հազար եւ կողքի արտն ալ ձիթենեաց պարտէզ չէր, ընդ հակառակը, ձիթենիին ստորոտին հազար ալ կ՚աճեցնէին ցորեն ալ։ Այսօր այս երեւոյթին հանդիպիլը շատ դժուար է։
Ի՞նչ տեսակ աշխատութիւն մը տարիք Հրանդ Տինք հիմնարկին հետ։ Ինչե՞ր յայտնաբերեցիք Ատանայի եւ Տիվրիղիի շրջանակներուն։
Հրանդ Տինք հիմնարկը այս տարածաշրջանին վրայ աշխատութիւններ կը տանէր։ Մեր զանազան հանդիպումներուն գիտելիքներ կը փոխանակէինք իրարու։ Տիվրիղիի եւ Ատանայի մէջ պատմական հողամշակման տարածքներ կային եւ անոնց ուսումնասիրութիւնն ալ նախագիծի մէկ մասնիկը դարձաւ։ Կարգ մը վայրերու մէջ քանի մը անձեր, իսկ կարգ մը վայրերու մէջ ալ քանի մը ընտանիքներ գիտակցաբար կը շարունակէին այս հին դրութիւնը։ Սովորական անցորդը կը դժուարանայ պատմական հողամշակման տարածքները արդի եղանակներով մշակուած արտերէն կամ հողամասերէն զանազանելու։ Բայց մենք որովհետեւ կը դիտէինք գիտակցաբար, ուր որ երթանք կը նկատէինք այդ տարբերութիւնը։
Մեծ զանազանութիւն մը կայ։ Կայուն չէ այլ շարժական հողամշակում մըն է այս։ Ժամանակի թելադրութեամբ զուգահեռ կրնայ տեղ փոխել։ Այստեղ անձրեւն է արդիւնքին վրայ ազդողը։ Յետոյ հողի մակարդակին հետ կապուած բերքի արատութիւնը եւս նկատեցինք։ Օրինակի համար խաղողը Անատոլուի մէջ շատ հիմնական բերք մըն է։ Բարձր տեղերը կ՚աճի։ Գիտենք որ այգիներու մեծամասնութիւնը քանդուած է։ Գինիի մշակոյթ ունեցող քրիստոնեայ ժողովուրդներու հեռանալով արդիւնաբերութեան մեծ նահանջ մը արձանագրուած է։ Այդ արդիւնաբերութիւնը բաւական հոգնատանջ է եւ մարմնական աշխատանքի կը կարօտի։ Բացի մշակոյթի եւ հաւատքի վերաբերեալ փոփոխութիւններէ քիչ մըն ալ աշխատանքի փորձառութիւն պահանջող բերք մը ըլլալուն պատճառաւ այգիները բաղդատմամբ ձիթենիներու շատ աւելի արագ անհետացան։ Հիմա նախկին այգիներուն տեղ ցորեն կը մշակուի։
Հայոց Անատոլուէն հեռանալը շատ կարեւոր ընդհատում մը պատճառած է։ Հայերը այս աւանդութիւնը փոխանցած էին իրենց նախորդող ժողովուրդներէն։ Պահ մը խորհեցէք, որ այդ բոլորը վերացած ըլլան քանի մը տարուայ ընթացքին։ Շատ լայն տարածքներու վրայ հազարաւոր տարիներէ ի վեր շարունակուած մշակոյթը յանկարծակի կերպով վերացած ըլլայ։ Երեւոյթը միւս ժողովուրդներու հաշւոյն ալ նման է։ Բնակչութեան փոխանակումով ալ նոյն բաները ապրուեցան։ Հանրապետութեան շրջանի երկրորդ կիսուն գաւառէն դէպի մեծ քաղաք գաղթն ալ նման հետեւանքներու պատճառ դարձաւ։ Իսկ վերջին տարիներուն ջերմաելեկտրական կայաններն ալ կառուցուած են այս տարածքներու վրայ։ Իրականութեան մէջ այստեղ քանդելու յարատեւութիւն մը կայ։ Անատոլու բոլոր այս հանգրուաններուն ալ աւելի անապատի կը վերածուի։ Աշխարհագրական այս հատուածը, որ խաղողի հայրենիքը կարելի է համարել այգեգործութիւնը բոլորովին կորսնցուց։ Գրեթէ ոչինչ մնաց խաղողի յիշողութենէն։ պատկերացուցէք, որ իւրաքանչիւր քաղաք իր ուրոյն խաղողի մշակոյթը ունէր։ Նոյնիսկ մակերեսային ուսումնասիրութիւններով կարելի է ահագին բան յայտնաբերել։ Բայց մենք այդ ալ չենք ըներ։
Պատմական հողամշակութային տարածքները մեզ՝ այս հողերու այժմու բնակիչներուն համար երկիրը ճանչնալու վերջին փաստերն են։ Վերջին են եւ շատ քիչ, բայց կան։ Մենք այդ մնացածէն հետեւելով կրնանք բնութեան հետ համերաշխ գոյատեւելու եղանակները սորվիլ։
Իսկ ինչպէ՞ս կրնանք պահպանել այդ տարածքները, այս մասին ռազմավարութիւն մը ունի՞նք։
Աշխարհի վրայ այս կարեւոր եղելութեան անդրադարձողներ կան, բայց Թուրքիոյ մէջ նման աշխատութիւն տակաւին սկզբման փուլին է։ Մեր միութիւնը այս ուղղութեամբ աշխատող միակն է։ Հողամշակման ժառանգի տարածքները կը տարբերին մշակութային ժառանգներէ։ Անոնք տակաւին կենդանի են։ Եփեսոսի հնադարեան շինութիւններուն նայելով կրնանք յուզումներու մատնուիլ, բայց պատմական հողամշակման տարածքները աւելին կը պարունակեն։ Անոնք կենդանի գրադարաններ են, որոնց մէջ մարդիկ կը շարունակեն արտադրել հին սովորութիւններու համաձայն։ Պէտք է այդ աշխատանքին յարատեւութեան համար օժանդակել իրենց։ Գիտնալու են, որ մարդկութեան համար արժէքաւոր եւ կարեւոր գործ մը կը կատարեն։ Այս իրողութիւնը պէտք է նկատէ նաեւ Թուրքիոյ մէջ հողամշակման նիւթով զբաղող հասարակական կազմակերպութիւնները։
