«Տեսութիւն եւ Քաղաքականութիւն» պարբերականի վերջին համարին մէջ լոյս տեսաւ 14 Հոկտեմբեր 2019-ին մահացած հայ քաղաքական գործիչ Կարպիս Ալթընօղլուի մասին ուշագրաւ գրութիւն մը։ Կապ հաստատեցինք յօդուածի հեղինակ Նազըմ Թավանի հետ, որմէ ստացանք հետաքրքրական տեղեկութիւններ։
ՖԵՐՏԱ ՊԱԼԱՆՃԱՐ
ferda@agos.com.tr
Նախ ձեզ ճանչնանք, ինչպէ՞ս ծանօթացաք Կարպիս Ալթընօղլուի հետ։
Ծնած եմ 1965 թուին Արթվինի Պորչքա գաւառը վրացի ընտանիքի մէջ։ Մեր գիւղը վիրախօս էր։ Թուրքիոյ մէջ վրացի, լազ, չերքէզ կամ ապղաս ըլլալը խնդիր չի ստեղծեր։ Բայց հայ, յոյն կամ հրեայ ըլլալը շատ լուրջ խոչընդոտ է։
Ես այժմ կը կարեւորեմ իմ վրացի ինքնութիւնս։ Սակայն այս կարեւորելը բոլորովին քաղաքական դրդումով է։
Միջնակարգը կ՚ուսանէի «Իմամ Հաթիպ» կոչուած մոլլաներու դպրոցին մէջ։ Երբ մեր դպրոցէն խումբ մը աշակերտներ «Մայիս Մէկ»եան ցոյցերու մասնակցելու մեղադրանքով վտարուեցան ես ալ թողեցի այդ դպրոցը եւ արձանագրուեցայ Պորչքայի առեւտրական դպրոցը։
83-ին համալսարանական ուսման համար եկայ Իսթանպուլ եւ քանի մը տարի անց անդամակցեցայ Մարդու Իրաւունքներու Միութեան։ Այդ տարիներուն ալ աւելի կը մերձենայի Մարքսական քաղաքական տեսութիւններու։ Այս ընթացքին մէջ ես զիս « Աշխատանքի Դրօշակը» պարբերականի գլխաւոր խմբագրի աթոռին վրայ գտայ։ Առաջին անգամ այդ պաշտօնի ընթացքին է, որ լսեցի Կարպիս Ալթընօղլուի անունը։ Բանտարկուած կոմունիստ մըն էր։ Բանտէն շատ մաքուր ձեռագիրով մը կը ղրկէր երկարաշունչ գրութիւններ։ Խմբագրապետի կոչումը աթոռի մը բազմած աջ, ձախ հրահանգներ ղրկելու պաշտօն չէր ինծի համար։ Ես շատ անգամ ձեռագիրով հասած գրութիւնները համակարգիչի փոխանցելով կը զբաղէի։ Առաջին անգամ 1991-ին հռչակուած ընդհանուր ներման շնորհիւ, երբ ազատ արձակուեցաւ այն ատեն է որ ծանօթացայ իր հետ։ Նոյնիսկ որոշ ժամանակ նոյն բնակարանը բաժնեցինք։ Չեմ կրնար ըսել, թէ այդ ծանօթանալով իսկոյն մտերմացանք։ Բաւական զուսպ անձնաւորութիւն մըն էր Կարպիս Ալթընօղլու։ Երկար գրութիւններ կը գրէր եւ շատ կը կարդար։ Ես ընդհակառակը շատ ընկերական եմ։ Անեկդոտներ որ կը պատմէի երբ բոլորը կուշտ ու կուր կը խնդային Կարպիսի շրթներուն հազիւ յայտնի անյայտ ժպիտ մը կը գոյանար։ Կը դժուարանայինք իր անձնական կեանքին մասին խօսելու։ Կարծես ամբողջ էութեամբ նուիրած էր կուսակցութեան աշխատանքներուն եւ անկէ դուրս ոչ մէկ բանով կը հետաքրքրուէր։ Անգամ մը կուսակցականներու բազմանդամ սեղանի մը վրայ ընկերներէն մէկը դրուատեց Կարպիսի յատկութիւնները։ Կը յիշեմ թէ ինք որքան ամչցած էր։ Իր կինը Եըլտըզ այժմ կը զբաղի Կարպիսին կենսագրութիւնը գրելով։ Վստահ եմ թէ այդ ճամբով շատ բան պիտի իմանանք Կարպիսի մասին։
Ես չէի համարձակեր իրեն անձնական հարցումներ ուղղելու։ Բայց ինք անտարբեր չէր իմ անձնական կեանքիս եւ մանաւանդ ալ որդոյս հանդէպ։
Ինծի համար շատ արժէքաւոր էր Կարպիսի հետ ըլլալ։ Ինքզինքս անոր աշակերտը կը համարէի։ Կարծեմ այդպէս ալ պիտի մնամ։ Կարպիս կ՚ուզէր իր անդամակցած կառոյցը քաղաքական եղանակներով բարեփոխել։ Ուրիշ եղանակի մը հաւանականութիւնը չէր իսկ մտաբերեր։ Երբ որոշեց իր կազմակերպութեան հետ հեռաւորութիւն պահել, իրեն ուղղուած նամակով մը ընդվզումս յայտնեցի։ Իբր պատասխան ստացայ շատ կարճ գրութիւն մը, ուր կ՚ըսէր. «Բնաւ մտաբերա՞ծ ես որ ես հայ եմ»։ Այդ հարցումը իսկապէս ալ սուղ արժեց ինծի։ Խոստովանիմ որ չէի մտաբերած։ Առաջին անգամ այդ պահուն անդրադարձայ, թէ մեր ընկերային յարաբերութիւններու մէջ կարգ մը անխոհեմ քննադատութիւնները ինչ տեսակ տպաւորութեան պատճառ կրնան դառնալ։
Այդ գրառումէն ետք ես վերատեսութեան մատնեցի Կարպիսի հետ ունեցած յարաբերութիւնս։ 2000 թուականէն ետք մեր բարեկամութիւնը կարծես թէ ալ աւելի խտացաւ եւ խորացաւ։
Կարպիս կազմակերպութեան հետ կապերը խզեց, բայց լրջութիւնը միշտ պահեց։ Բայց նաեւ տեսանք թէ ան այսպէսով ալ աւելի աշխատունակ, ալ աւելի գիտակից դարձած էր, քան իր նախորդ տարիները։ Այդ տարիներուն իր գրածները կեանքի մը բոլոր երեսակները ընդգրկող հարստութիւն ստացան։ Սակայն կազմակերպութենէ խզուած այդ 19 տարիներուն կարծես, թէ քաղաքական կուսակցութեան մը որոշում կայացնող խորհուրդի նախագահը ըլլար, մեծ պարտաճանաչութեամբ, պարտականութեան գիտակցութեամբ շարունակեց արտադրել։ Ճիշդ է որ այդ ազատ տարիներուն աւելի շատ գրեց հայկական խնդիրներու շուրջ, բայց երբեք չի փոխեց իր դիրքը։ Նախապէս ինչ որ էր մնաց նոյնը։ Ընկերային յարաբերութիւնները թոյլ էին, համացանցի վրայ ունէր բազմաթիւ ընթերցողներ։ Դիմատետրի վրայ երկար յօդուածներ կը գրէր։ Կարծես թէ բազմահարիւր մարդկանց հետ ուսուցիչ- ուսանողի յարաբերութիւն մը կազմած ըլլար։
Միւս կողմէ կը կարծեմ, թէ Թուրքիոյ ձախակողմեան շարժումները արժանի ուշադրութիւնը չեն ցուցաբերած անոր վաստակին։ Բայց այս երեւոյթին մէջ կարծես ինք ալ բաժին ունի։ Ինչպէս ըսի քիչ առաջ, չէր ախորժեր որ իր մասին խօսուի։
Հրատարակիչը իրմէ խնդրած էր գիրքի մէջ հակիրճ կենսագրութիւն մը տեղադրել։ Առարկած էր այդ պահանջին։ Ըսելով որ ո՞վ պիտի հետաքրքրուի որ Կարպիս Ալթընօղլուի կենսագրութիւնով։ Մինչդեռ ես վստահ եմ, թէ Կարպիսի նման անձնաւորութեան մը կենսագրութիւնը շատ հետաքրքրական է բոլոր յեղափոխականներու համար։
Որպէսզի յարգած ըլլամ իր յիշատակը, գոհանամ ըսելով թէ միայն շատ քիչեր գիտէին թէ Ալթընօղլու ուր կ՚ապրի։
Գիտեմ որ Եւրոպայի զանազան երկիրներու մէջ բնակեցաւ։ Վերջին տարիներուն Պելկիա էր։ Բայց հոն ալ աշխատութիւնները կրնայ խանգարել մտածելով շարունակեց մեկուսացած ապրիլ։ Բջիջային հեռախօս չէր գործածեր։ Կապ հաստատել ուզողները էլ-փոստի հասցէին կը գրէին եւ ինք իսկոյն կը վերադառնար։
Գալով ինչո՞ւ երկրէն հեռացաւ հարցումին։ Պիտի ըսեմ թէ պետութիւնը զինք ձերբակալելու համար առիթներ ստեղծելու կարիքը չ՚ունէր։ Ցանկացած պահուն կրնար դիմել այդ գործողութեան։ Ցանկացած պահուն կրնար արհեստական մեղադրանք մը ստեղծել։
Նոյնիսկ կրնար Հրանդին ապրած ողբերգութիւնը ինք եւս ապրիլ։ Ծանօթ է պետութեան յեղափոխականներու հանդէպ մտայնութիւնը։ Իսկ հայ յեղափոխականը կրկնակի անգամ վտանգաւոր է պետութեան աչքին։
Ալթընօղլուի վերագրուած կարեւորագոյն խնդիրը եղած էր «Սնտուկի Ոճիր»ը։
Ինչո՞վ կը բացատրէք Կարպիս Ալթընօղլուի դէմ մանաւանդ ալ ձախակողմեան շրջանակներու վերապահութիւնը։ Արդեօք «Սնտուկի Ոճիր»ն ալ այդ լռութեան մէջ բաժին ունի՞։
Անուրանալի է։ Կարպիսի վրայ ցեխ մը նետած են եւ հետքը մնացած է։ Այդ մեղադրանքով ստեղծեցին վայրագ հայ ահաբեկիչի մը կերպարը։ Ափսոս որ ձախակողմեաններն ալ արժանի կերպով չեն կրցած հայ կոմունիստ ոճրագործ Կարպիս Ալթընօղլու ընկալումի դէմ արժանի կերպով դիմադրել։ Մնաց որ Կարպիսին վերագրուած զրպարտութիւնը այդքանով չէ մնացած։ Անոր վրայ բեռցուցին նաեւ Մարաշի կոտորածներու մասնակից ըլլալու մեղադրանքն ալ։ Մինչդեռ Կարպիս բազմիցս փորձեց վստահեցնել թէ Մարաշի կոտորածներու ժամանակ ինք այդ քաղաքը չէ եղած։ Ինչպէս որ Սնտուկի ոճրագործութեան օրերուն ալ Կարպիս բանտն էր։
1978-ին, երբ նիւթը դարձեալ օրակարգի կու գայ, իր ալ անդամակցած շարժումի պարբերականին գրութիւնով մը կը դիմէ եւ կ՚ըսէ թէ ինք ոճիրի գործուած թուականին բանտն էր։ Հետեւաբար նման որոշում մը չէր կրնար արձակել։ «Եւ սակայն քանի որ իմ անդամակցած շարժումին կը վերագրուի կատարուածը, ես ալ կը ստանձնեմ իմ պատասխանատուութեան բաժինը» կ՚ըսէր Կարպիս Ալթընօղլու։
Կարպիս վերջերս կ՚ուսումնասիրէր Հիքմեթ Քըվըլճըմլըն։ 2013-ի առաջին ամիսներն էր, երբ Իսթանպուլի մէջ կայացաւ Քըվըլճըմլըի ձօնուած գիտաժողով մը։ Այս առթիւ Կարպիսէն ալ յօդուած մը պահանջուեցաւ։ Անոր գործելաոճը շատ յստակ նկարագրող գործընթաց մըն է այս։ Կարպիս սկսաւ Քըվըլճըմլըի մասին յօդուած մը շարադրել։ Իրմէ պահանջուած գրութիւնը ղրկեց, բայց չբաւարարուեցաւ այդքանով։ Այլ շարունակեց աշխատութիւնը, որու աւարտին ծաւալուն եւ արտակարգ յաջող արդիւնք մը դուրս ելաւ։ Շուրջ չորս տարի անց ան հրապարակեց մեծ ծաւալով 670 էջանոց հատոր մը։ Վստահ եմ որ, եթէ շարունակէր ապրել այս տեսակի դեռ շատ գործեր պիտի կրնար արտադրել։
Արդէն իր յօդուածներուն մէկ մասը լոյս տեսած էր «Ընտիր Գործեր եւ Փոլեմիքներ Ա.» խորագիրով։ Յետոյ յաջորդեց շարքի Բ. եւ Գ. հատորները։ Եւ ծրագրուած էր շարունակութիւնը՝ «Համայնավարութեան Դասընթացքներ», «Ազգային Խնդիր/ Քրտական Խնդիր», «Գաղութատիրութիւն»։ Բացի այդ ունէր զանազան առիթներով հրատարակուած գրութիւններ, որոնք եւս տրամադիր էր հրատարակութեան պատրաստելու։
Իր մահով այդ ծրագիրները առայժմ անաւարտ մնացին։ Բայց ձեւով մը կտակ եղաւ մեր վրայ, քանի որ ինք նախապէս ըսած էր «Յօդուածներս կը թողում Մեթին Քայաօղլուի եւ Նազըմ Թապանի»։ Մենք այս խօսքը, որպէս պարտականութիւն ընդունած ենք եւ պիտի աշխատինք այդ յօդուածներու հրատարակութեան։ 2001-ին Անգլիոյ մէջ հրատարակած էր «Ահաբեկիչ Պետութեան Մը Դիմանկարը» անուն գիրքը։ Այժմ պիտի աշխատինք այդ գիրքի թրքերէն հրատարակութեան համար։ Մինչ այդ եթէ կողակիցը Եըլտըզ աւարտէ կենսագրականը, անոր հրատարակուիլն ալ մեր պարտքն է։
