«Ակօս»ի նախորդ թիւերուն մէջ Թարգմանչաց Տօնի առթիւ արտատպած էինք հայերէնի անուանի լեզուաբան Արմենակ Եղիայեանի հայոց գիրերու գիւտի վերաբերեալ շահեկան յօդուածը։ Այս շաբաթ նոյն հետաքրքրութեամբ կը հրատարակենք իր Եդովպական այբուբենի ծագման վերաբերեալ ուսումնասիրութիւնը։
ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
armenag@gmail.com
Բարեմիտ ընթերցող մը կը գրէ, որ «ինք կը կարծէր, թէ եթովպական տառերը հայկականէն առնուած են, նոյնիսկ լսած է, որ Մեսրոպ Մաշտոց մինչեւ Եթովպիա գացած է եւ այնտեղ այբուբեն հնարած է Եթովպիոյ համար»։
Այս «ազնիւ» ենթադրութիւնները բոլորը ի չիք կը դառնան, եթէ ի մտի ունենանք, որ եթովպացիները մեզմէ գոնէ 50 տարի առաջ արդէն ունէին իրենց այբուբենը,– երբ տակաւին Մեսրոպ ծնած չէր,– որ Գէեզն էր, եւ ոչ միայն այս, այլեւ կայ աւելին, որուն մասին կը պատմեմ ստորեւ։
Հեքիաթի մը չափ հետաքրքրական են այս բոլորը, ուրեմն հետեւինք։
***
320-ական թուականներուն երկու ասորի աբեղաներ՝ Եդեսիոս եւ Փրումենտիոս, Փիւնիկէի ծովեզերեայ Բիբլոս (այժմու Ժիպեյլ) քաղաքէն նաւ կը նստին ու կ՚ուղղղուին դէպի հարաւ։ Աղբիւրներս չեն լուսաբաներ, թէ ի՚նչ նպատակով եւ դէպի ո՚ւր կ՚ուղղուէին անոնք։ Հասնելով Աղեքսանդրիոյ բացերը, անոնք կ՚ենթարկուին նաւաբեկումի։ Այնուհետեւ շնչահեղձ եւ ուշագնաց կը փռուին ծովափին։
Ազնիւ մարդիկ կ՚օգնեն, եւ ի վերջոյ անոնք ապաստան կը գտնեն օրուան յոյն պատրիարքին՝ մեծահռչակ Աթանասին քով։ Այս եպիսկոպոսը ատեն մը կը պատսպարէ զանոնք, ապա քարոզելու կը գործուղէ դէպի Եթովպիա։ Ենթադրելի է, որ անոնք արդէն ինչ-որ քարոզչական նպատակներով ալ ճամբայ ելեր էին, որովհետեւ այդ դարերուն ասորիները բռնուեր էին քրիստոնէութիւնը քարոզելու տենդէն, եւ այս մտասեւեռումը ասորի քարոզիչները հասցուցած էր մինչեւ Չինաստանները, Իսլանտաներն ու Ափրիկէները շատ ու շատ աւելի առաջ, քան կաթողիկէ ու աւետարանական միսիոնարները։
Եդեսիոս եւ Փրումենտիոս կը հասնին Եթովպիա եւ կը յաջողին թափանցել մինչեւ արքունիքը, ուր քանի մը տարի անց՝ կը յաջողին դարձի բերել օրուան կայսրը՝ Էզանան։
Այնուհեսեւ Էզանայ իր բոլոր միջոցները ի սպաս կը դնէ, որ այդ երկու աբեղաները նոր հաւատքը խաղաղօրէն քարոզեն իր երկրի տարածքին՝ առանց բռնութեան։
Ճիշդ չենք գիտեր, թէ Եդեսիոս եւ Փրումենդիոս մինչեւ երբ մնացին ու քարոզեցին այնտեղ, սակայն վկայուած է, որ ասորի քարոզիչները այնուհետեւ ամբողջ դար մը շարունակեցին իրենց երթեւեկը Եթովպիոյ տարածքին ու քարոզեցին, որովհետեւ Եթովպիա շատ ընդարձակ երկիր է, եւ հաւատափոխութիւնը ճիգի կը կարօտի։
Եւ ինչպէս աւելի ուշ պատահեցաւ Հայաստանի մէջ, Եթովպիոյ մէջ եւս շուտով պահանջ կը ներկայանայ Աստուածաշունչն ու այլ հոգեւոր գիրքեր դնել քարոզիչներուն ու ժողովուրդին տրամադրութեան տակ։
Ահա այս կարիքէն մղուած՝ եթովպացի բարենորոգիչներ, Փրումենտիոսի գլխաւորութեամբ, ձեռնարկեցին նախ այբուբեն մը հնարելու եւ ապա Աստուածաշունչը թարգմանելու աշխատանքին։ Այբուբենը Գէեզն էր, որուն ձեւաւորումն ու Աստուածաշունչի թարգմանութիւնը ի կատար ածուեցան հաւանաբար մինչեւ 350 թուականը։
Արդ, ճիշդ ի՞նչ էր այդ «Գէեզ» ըսուած այբուբենը, որուն ասկէ առաջ ալ ծանօթացած են ընթերցողներս 2 հոկտեմբերի առաքումովս եւ որուն նկարը կը գտնէք ստորեւ եւս։
***
Այս հարցին պատասխանելու համար մենք պիտի ստիպուինք ակնարկել Եթովպացիներու ծագումին։
Արաբական թերակղզիի ծայրագոյն հարաւը անյիշելի ժամանակներէ ի վեր գոյութիւն ունեցած է թագաւորութիւն մը, որ կը կոչուէր Սաբա եւ կը գրաւէր մօտաւորապէս արդի Եմենի տարածքը։ Այս թագաւորութեան ակնարկուած է Աստուածաշունչին մէջ եւս՝ անոր մէկ թագուհիին առթիւ, որ այցելութեան կու գայ Սողոմոն Իմաստունին քով, երկար կը հիւրասիրուի անկէ եւ վերադարձէն ինը ամիս ետք ծնունդ կու տայ Մենելիքին, որ հետագային պիտի ճանչցուէր իբրեւ սաբացիներու նահապետը։
Այս թագաւորութեան մէջ կը կիրարկուէր այբուբեն մը, որ գրաբանութեան պատմութեան մէջ ծանօթ է Հարաւ-արաբական (South-arabian) անունով։ Ան ունեցած է 29 բաղաձայն եւ անոր հնութիւնը կը հասնի մինչեւ 1700-ականները ՔԱ.։ Գրաբանութեան այսօր ծանօթ են այս այբուբենով քանդակուած անհամար արձանագրութիւններ՝ թէ՚ նախկին Սաբայի մէջ, թէ՚ Եթովպիոյ մէջ։
ՔԱ. 500 թուականէն սկսեալ եւ հաւանաբար երաշտի պատճառով՝ տեղի կ՚ունենայ գաղթականական տենդագին շարժում մը Սաբայէն դէպի Ափրիկէ. այս երկուքը իրարմէ բաժնուած են Բաբ էլ Մենդեբի շատ նեղ ջրանցքով։ Գաղթականները կը հաստատուին Եթովպիոյ կանաչազարդ ու ջրարբի դաշտագետիններուն ու հովասուն լեռներու կողերուն վրայ, այնտեղ կը հիմնեն Աքսում կոչուած քաղաքը, եւ հետզհետէ բազմանալով ու զօրանալով՝ կը յաջողին տիրանալ ամբողջ երկրին, այլեւ անկէ անդին ալ՝ հիմնել կոկիկ կայսրութիւն մը։
Ուրեմն սաբացիք անշուշտ իրենց հետ տարին նաեւ իրենց այբուբենը ու զայն ի կիր արկանեցին իրենց կարիքներուն համար մինչեւ քրիստոնէութեան յարումը, երբ հարկ ներկայացաւ նոր այբուբեն մը հնարելու։ Ինչո՞ւ։
Որովհետեւ իրենց ունեցած հարաւ-արաբականը չէր յարմարեր ձեռագիր կիրարկութեան, անոր տառերը շատ անկիւնաւոր էին եւ յղացուած էին մասնաւորաբար վիմագիր արձանագրութեան համար։ Եւ անոնք լծուեցան այս այբուբենի բարեշրջութեան։
Նախ անկէ դուրս ձգեցին հինգ տառեր, որոնց նշած հնչիւնները այլեւս գոյութիւն չունէին այն օրերու եթովպերէնի մէջ, մնացածին վրայ աւելցուցին երկու ուրիշներ, որոնք կը նշէին նոր հնչիւններ, եւ ստացուեցան Գէեզի 24+2=26 տառերը՝ բոլորը բաղաձայն։
Եթէ բաղդատէք երկու այբուբենները, դիւրաւ պիտի նկատէք վերջինին ոլորքները, որոնք կը ձեւացնեն իսկական բոլորգիրեր, բոլորովին յար եւ նման մեսրոպեան հետագայ տառերուն եւ շատ յարմար են ձեռագիր կիրարկութեան։
Ահա այսպէս է, որ ծնունդ առաւ եթովպական այն այբուբենը, որուն մեր Մեսրոպը հանդիպած պէտք է ըլլայ Եդեսիոյ մատենադարանին մէջ, ուր կը վխտային անոր օրինակները շնորհիւ Եթովպիա երթեւեկող քարոզիչներուն։
