ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
Հանրածանօթ ազգագրագէտ Սերկէյ Վարդանեանի ակադեմական աշխատութիւններուն առանցքը կը կազմեն Համշէնի համարեա կորուստի եզրին հասած հայ հասարակութեան ձօնուած ուսումնասիրութիւնները։ Վարդանեան բեղուն աշխատանք կը տանի իր անհատական ջանքերով հրատարակելու «Ձայն Համշէնական» անուն պարբերականը։
Ան այս անգամ մեզի կը ներկայանայ բանասէրներու, բանագէտներու, բարբառագէտներու, ազգագրագէտներու, մշակութաբաններու թեմաներով հետաքրքիր ընթերցողներու լայն զանգուածներու համար խիստ շահեկան հատորով մը։
Ան այս վերջին հրատարակութիւնով կ՚ուսումնասիրէ Համշէնի մշակոյթին մէջ տեղ գտած զուարճապատում մը, որուն հետքերը որոնելով կը շրջի բաւական ընդարձակ աշխարհատարածքի մը վրայ։ Աւելի իմաստալից պատկերացում մը ներկայացնելու միտումով կ՚ուզենք հայերէն էջերու ընթերցողներուն ներկայացնել, այդ պատումի բնագիրն ու թարգմանութիւնը։ Սակայն հեղինակը չէ բաւարարուած միայն այս օրինակով, եւ ուսումնասիրած է այս զուարճապատումի տարբերակները։ Այսպէսով մենք կը շրջինք Ղազախստանէն ԱՄՆ, Թուրքիայէն Արցախ եւ Նախիջեւան հետզհետէ Ջաւախք, Կեսարիա, Լոռի, Տաւուշ, Սիւնիք, հասնելով մինչեւ Պէյրութի կամ Հալէպի մէջ գրառուած տարբերակներուն։
Հատորը նաեւ կը բովանդակէ պատմական անդրադարձ մը, ապա կը նկարագրէ կրօնափոխ համշէնահայերու բարբառի եւ բանահիւսութեան պատմութիւնը։
Ծաւալուն հատորը իր աւարտին կը հասնի օգտագործուած աղբիւրներու եւ գրականութեան ցանկով, համառօտագրութիւններով։
***
Նախ բնագիրը՝
Յիյէք Արդէլէցի
Յիձէք հանդիգ արդէլէցի, զիվէրնիյէ առաձ, թվօաքնիյէ ուսաձ՝ քընացաձ ին արչու մէ բարգաձ դաղէ քըդաձ ունին, աստաձ ունին թա.
-Դօ՛, Հասան, քէզի իսիվա մաղարային մէշն ի վա ինչէցնիք, մէք չվանէ փըրնիք։ Հասան, հունա դաղէ փութ աա, արչ գօ՞թա։ Թահլիքէ-մահլտքէ ուննա անա, թուն չվօնէ թափա՝ մէք քէզի յէդ քաշօղ ուք,- աստաձ ունին։
Ասու մաղարային մէշն ի վա յէդթօղաձ ունին, ինչէցուցաձ ունին։ Արային էրգու դաքիքա անցաձ ա անա, ցէնէ-մէնէ գըդրաձ ա, ճէօչ վեանէ թափա գու, օչ նաչն մէ։
Արչէ իսու քէօլօխէ գափմիշ աղաձ ունի անա, չվանէ թափվաձ ա։
-Ահա՜-աստաձ ունին,-քաշի՛ք,- աստաձ ունին։
Քաշաձ ունին անա, մարթունէ քլէօխէ վաան չքօ, ահա՜։
-Դօ՛- աստաձ ունին,-իսիվա իշնէլէ ասու քէօլօխէ վաա՞ն էր թա։
-Չքիդիք,- աստաձ ունին,- մէմէ էծթանք դունէ, հարցէնիք։
Էրգու էնգէրէ ասու ուսաձ ունին, քէօլախսուզ դունն ի վա դաաձ ունին։ Քընացաձ ին, գընօչէ աստաձ ունին թա.
-Հաս աքվանա իստի էլլէլէ մարթուս քէլօխէ դա՞ղն էր թա։
Գընիգն ա աստաձ ունի թա.
-Յահու՜,- աստաձ ունի,- ան չքիդիմ՝ ջիդէ վաան էր, ամա քէլօխէ վաա՞ն էր թա, ան մէդիս չա, չքիդիմ։
Հիմա ալ տեսնենք հայերէն թարգմանութիւնը։
Երեք Արդալացի
Երեք արդալացի, ատրճանակները վերցուցած, հրացանները ուսերնուն դրած, գացած են մի արջի պառկած տեղը գտած, ըսած են թէ.
-Դո՛, Հասան, քեզ այստեղէն քարայրի մէջ իջեցնենք, մենք պարանթ բռնենք։ Հնսան, դուն այստեղ նայիր՝ արջ կա՞յ։ Վտանգ-մտանգ գթէ ըլլայ, դուն պարանը թահարաէ՝ մենք քեզ ետ կը քաշենք,-ըսած են։
Անոր քարայրի մէջ ի վար բաց թողած, իջեցուցած են։ Այդ ընթացքին երկու վայրկեան որ անցած է, ձայն-մայն կտրուած է՝ ոչ պարանը կը թափահարուի, ոչ մէկ բան։
Արջը, որ անոր գլուխը բռնած է, պարանը թափահարուած է։
-Ահա՛-, ըսած են, -քաշենք- ըսած են։
Որ քաշած են, մարդու գլուխը չկայ, ահա՜։
-Դո՛- ըսած են, -այստեղ- իջնելուն ասոր գլուխը վրա՞ն էր։
-Չգիտենք- ըսած են- Մի հատ երթանք տուն հարցնենք։
Երկու ընկերը ասոր ուսերուն առած առանց գլխի տուն տարած են։ Գացեր կնոջ ըսած են, թէ.
-Այս առաւօտ այստեղէն ելնելու պահուն այս մարդու գլուխը տե՞ղն էր։
Կինը ըսած է.
-Յահու՜,- ըսած է– այդ չգիտեմ, վիզը վրան էր, բայց գլուխը վրա՞ն էր՝ չեմ յիշեր, չգիտեմ։
