ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
armenag@gmail.com
1. Կոն ... կոնգոմ
Միջին հայը դիւրաւ կը ճանչնայ ասոնցմէ առաջինը՝ կոնը, որ երկրաչափական մարմին մըն է՝ սուր գագաթով եւ շրջանակաձեւ խարիսխով. Ֆրանսերէնն ու անգլերէնը` cone: Ասոնք
կը ծագին յունարէն κωνος /kṓnos բառէն:
Օտար լեզուները այս բառով կը բնորոշեն նաեւ այս նոյն ձեւը ունեցող պտուղները, իսկ պտուղը տուող ծառերը կ’անուանեն conifère, որուն հայերէնն է կոնաբեր եւ կը նշանակէ կոն տուող, կոն արտադրող, կոնատու:
Հայերէնին ամենածանօթ կոնաբերն է եղեւնին, որ մայրիի մէկ տարբերակն է եւ շատ փնտռւած է իբրեւ Կաղանդի ծառ՝ մասնաւորաբար եւրոպացիներուն կողմէ: Նկատել, որ ամբողջ ծառը ինքնին կոն մըն է, իսկական գեղօր մը, ճիշդ իր ոչ-ուտելի պտուղին պատկերով, որ նմանապէս կոնաձեւ է:
Իսկ ասոր մէկ յատուկ տեսակը՝ շոճին կամ սոճին1 է. հայերս շատ աւելի այս վերջինը կը զարդարենք Կաղանդի առթիւ, գոնէ Լիբանանի մէջ, որ այս ծառին իսկական հայրենիքն է:
Հայաստան իր կարգին օժտուած է այս ծառով: Պտուղը կլոր-ձուաձեւ է, շատ յարգի կորիզներով.
Մեր՝ անցեալին թուրք, ներկայիս արաբ հայրենակիցները այս պտուղն ու սերմը հաւասարապէս կը կոչեն սնոպար, մենք ալ կը հետեւինք անոնց:
Եղեւինը, շոճին եւ սոճին հաւասարապէս աւանդուած են «Նոր հայկազեան»-ով. այս ալ ցոյց կու տայ բառերուս ու համապատասխան հասկացութեանց խոր վաղեմութիւնը:
***
2. Յետգրաբարեան աղբիւրներու մէջ անտէր կը դեգերի կոնգոմ կոչուածը...
Հնագոյն վկայութիւնը կը գտնենք Մխիթար Հերացիի (Ժբ. դարու բժշկապետ) «Ջերմանց մխիթարութիւն» աշխատութեան մէջ, ուր կոնգոմ սահմանուած է իբրեւ՝ խաշխաշի, վարդի եւ նման ծաղիկներու գունդ գլուխը, ըսենք՝ կոկոնը:
Ռուբէն Ղազարեանի «Միջին հայերէն»-ի բառարանին մէջ ան կը ներկայանայ երկու նշանակութիւններով. սոճիի կոնաձեւ պտուղը, այլ խօսքով՝ մեր սնոպար կոչածը, գլխիկ մանուշակի, նունուֆարի, խաշխաշի, այսինքն՝ ասոնց կոկոնը:
Աշխարհաբարի հեղինակներէն հայր Ղեւոնդ Ալիշանի «Հայբուսակ»-ի 1475-րդ համարը կոնգոմին կու տայ երկու նշանակութիւն՝ վարդի եւ նման ծաղկանց կնգուղը, հասկնալ՝ կոկոնը, ըստ քիմիական գրոց՝ « շոճիի խէժը»:
Ուրեմն տեղ մը ան կը նշանակէ ամբողջ պտուղը, այստեղ՝ անոր կամ ծառին խէժը: Ժթ. դարու երկլեզու բառարաններէն միայն Նորայր Բիւզանդացին (1884) ունի կոնգոմ՝ իբրեւ «պտուղն շոճւոյ»: Դրած է ֆրանսերէնն ալ՝ cone, եւ strobile, որ խորքին մէջ յունարէն կը նշանակէ հոլ եւ փոխաբերաբար միայն ստացած է սնոպարի նշանակութիւնը՝ իր ձեւին բերումով:.
Անցած դարասկիզբի երկլեզու բառարանները նմանապէս չունին կոնգոմ, իսկ սնոպարին համար իրենց կարգին կ’առաջարկեն կոնապտուղը, որուն քով
կ’աւելցնեն թրքերէնը, որ է չամֆըստըք. քիչ մը զարմանալի է, թէ ինչո՛ւ օրին մերոնք չեն թարգմանած թրքերէն այս եզրը, որ շատ կայուն է թրքերէնի մէջ եւ կրնար հայերէնին բառացի տալ շոճեպիստակ շատ պատշաճ ու բարեհունչ անունը:
Հետագային Գայայեան բառացի հետեւած է Բիւզանդացիին եւ գրեթէ ընդօրինակած է զայն նոյնութեամբ: Ասոր հետեւած է Տէր Խաչատուրեանը:
Կռանեան եւ Ճիզմեճեան շոճիի պտուղը անուանող ոչ մէկ բառ ունին:
Արեւելահայ նորագոյն բառարանները բոլորը ունին կոնգոմ՝ միայն իբրեւ աղաւաղեալ անուանումը «կոկոն» ծանօթ բառին: Իսկ բարբառագէտ՝ պրոֆեսոր Վիկտոր Կատուալեան իր կողմէ կը հաստատէ, որ Բայազէտի բարբառին մէջ կը գործէ հետեւեալ աղաւաղ շարքը՝ կոկոն-կոկոմ-կոնգոմ: Այլ խօսքով՝ կոնգոմ անկախ ինքնուրոյն բառ գոյութիւն չունի արեւելահայերէնի մէջ:
***
Google-ը՝ ակնարկելով ինչ-որ ռուսերէն-հայերէն բառարանի մը, կոնգոմ-ին կու տայ «սոճիի խէժ, կոկոն» զոյգ նշանակութիւնները:
Իսկ թէ վերջին անգամ ո՞վ, ո՞ւր եւ ի՞նչ նշանակութեամբ կիրարկած է կոնգոմ բառը՝ յայտնի չէ. ենթադրելի է, որ ան դարեր ամբողջ ապրած է միայն բառարանային կեանքով՝ առանց որեւէ ատեն լոյս աշխարհ գալու եւ մաս կազմելու կենդանի հայերէնին, գոնէ՝ զոյգ գրական աշխարհաբարներուն:
3. Ճանչնանք մեր հարազատները
Կնոջդ մայը քու զոքանչդ է, հայրը՝ աներդ:
Ամուսինիդ մայրը քու կեսուրդ2 է, հայրը՝ կեսրայրդ:
Ուշադրութի՛ւն. այս չորսին երբեք չկցել հայր, մայր բառերը. այսինքն՝ չըսել երբեք՝ զոքանչմայր, աներհայր, կեսուրմայր, կեսուրհայր. նման կազմութիւններ չունի հայերէնը:
Կնոջդ քոյրը քու քենիդ է, եղբայրը՝ աներձագդ կամ նախընտրաբար՝ աներորդիդ, ամուսինը՝ քու քենեկալդ (բաջանախդ):
Ամուսինիդ քոյրը քու տալդ է, եղբայրը՝ տագրդ, ասոր կինը՝ ներդ:
Քրոջդ որդիները քու քեռորդիներդ են:
Եղբօրդ որդիները քու եղբօրորդիներդ են:
Հօրդ եղբայրը քու հօրեղբայրդ է, քոյրը՝ հօրաքոյրդ:
Մօրդ եղբայրը քու մօրեղբայրդ է քամ քեռիդ, քոյրը՝ մօրաքոյրդ:
Քոյր-եղբայներու զաւակները իրարու զարմիկներ են:
Քեզմէ ծնողները զաւակներդ են, ասոնց զաւակները՝ քու թոռներդ, այս վերջիններուն զաւակները՝ ծոռներդ, ասոնց ճանաչելի սերունդնեrը՝ ազգականներդ...
1 Ունինք քանի մը բառեր որոնք ս/շ տարբերակներով կը ներկայանան՝ սոճի-շոճի, սեմ-շեմ, Սիմաւոն-Շմաւոն եւ այլն. այս երկւութիւնը հետեւանք է յունարէն/ասորերէնի ազդեցութեան. ընդ որում՝ յոյնը միշտ սով կ’արտասանէ ասորիին շով արտասանածը:
2 Հնագոյն ձեւը սկեսուր է, որ այսպէս ալ մնացած է արեւելահայերէնի մէջ:
