ՄԵՐԻ ԹԵՔ ՏԵՄԻՐ
The International Armenian Literary Alliance հայ գրականութեան միջազգային միութիւնը (ՀԳՄՄ), համագործակցաբար Հայկական ուսումնասիրական՝ National Association for Armenian Studies and Research հիմնարկին, «Literary Lights» (Գրական լոյսեր) խորագիրով առցանց ծրագիր մը կը կազմակերպէ։ Ծրագիրը կը միտի աշխարհի տարբեր երկիրներու մէջ ապրող առաւելաբար անգլերէն լեզուով արտադրող գրողներ ներկայացնել։ ՀԳՄՄ-ը իր առաքելութիւնը կը սահմանէ որպէս անգլերէն լեզուի միջոցով հայ գրողները աւելի շատ մարդոց ծանօթացնելու եւ կը նպատակադրէ հայ գրողներու հայերէն կամ օտար լեզուով գործերը անգլերէնի թարգմանել՝ հարստացնելու համար համաշխարհային գրականութիւնը եւ խրախուսելու միջմշակութային երկխօսութիւնը։ Օրինակ, Լեւոն Սիւրմէլեան, հայերէնին տիրապետելով հանդերձ, իր հանրածանօթ «I Ask You Ladies and Gentlemen» (Ձեզի կը դիմեմ, տիկնայք եւ պարոնայք) գիրքը գրած է անգլերէնով՝ նպատակ ունենալով աւելի մեծ հանրութեան հասնիլ,-- ուղղութիւն մը, որ մինչեւ օրս կը շարունակուի։ Թէեւ ներկայիս դիւրամատչելի թարգմանական առիթներ կը գտնուին, հայերէնով ստեղծագործելու նուազումը հայ գրականութեան տեսանելիութեան հարցը կը բարձրացնէ։ Այնուամենայնիւ, մէկ դի դնելով այս բանավէճը, կ՚ուզեմ անդրադառնալ Արիէլ Ճանիկեանին, որուն մասին նոր իմացայ ՀԳՄՄ-ի կազմակերպած ձեռնարկներէն մէկուն շնորհիւ, եւ պատմութեան վերաբերեալ անոր տեսակէտին։
Ամերիկահայ գրող եւ ստեղծագործական շարադրութեան ուսուցիչ Ճանիկեան հանրածանօթ է իր երկու վէպերով։ Անոր գրական պատրաստութիւնը եւ հրապարակումները ականաւոր գրական շրջանակներու մօտ եղած է, ինչպիսին է «The Paris Review»-ն (Տը Փերիս Ռիվիուն)։ Ալին Օհաննէսեանի տուած հարցազրոյցին մէջ, Ճանիկեան կը պատմէ իր «The Prospector» (Ոսկեխոյզ) վէպին մասին։ Վէպը կը խօսի Քալիֆորնիաբնակ երկրագործ ընտանիքի մը մասին, 1849-ի ոսկետենդի ժամանակներէն սկսեալ մինչեւ օրս, մասնաւորապէս կեդրոնանալով Ամերիկայի մէջ ոսկիի յայտնաբերումէն ետք մեծածաւալ գաղթին դէպի Գլոնտայք։ Երբ պրպտեցի նախապէս ինծի անծանօթ Արիէլ Ճանիկեանի մասին եւ յայտնաբերեցի, որ այս նիւթը արծարծած է իր վէպին մէջ, հետաքրքրաշարժ գտայ այս իրողութեան անդրադառնալը, եւ հարցադրումներ ծագեցան մէջս այս մասին խօսելու իր դրդապատճառներուն առնչուած։ Մտածեցի, որ կրնայ ըլլալ Ճանիկեան ներշնչուած էր իր կարդացած գիրքերէն, ինչպէս՝ Յակոբ Լ. Պարսումեանի «The Armenian Amira Class of Istanbul» (Իսթանպուլի հայ ամիրաներու դասակարգը) գործէն կամ այլ գործերէ, որոնք կ՚ուսումնասիրեն ամիրաներու դասակարգին եւ հանքագործութեան յարաբերութիւնը։ Թերեւս, Նենսի Գրիգորեանի նման, Ճանիկեան հայ ընտանիքի մը փորձառութիւնը կը պատմէր պատմական թեմայի մը ընդմէջէն։ Այնուամենայնիւ, հարցազրոյցին ընթացքին հասկցայ, որ վերնոշեալ երկուքէն անկախ էր իր դրդապատճառը։
«The Prospector» վէպին պատմական ոլորտը, որ արդիւնքն է երկար ուսումնասիրութեան եւ գրելու երկար ընթացքի մը, հիմնուած է Ճանիկեանի մօրենական պատմութեան վրայ։ Ճանիկեանի մօր մօրենական կողմը ամերիկացի, իսկ հօրենական կողմը հայ է։ Վիպագրութեան ընթացքին, Ճանիկեան ուսումնասիրած է մոռացութեան ենթարկուած աղբիւրներ՝ հին թէ՛ նոր, ի մասնաւորի կեդրոնանալով Գլոնտայքի շրջանին, եւ անոնցմով ստեղծագործած է պատում մը, որ անձնական պատմութիւններէ հատուածներ կը հիւսէ պաշտօնական պատմութեան։ Մանկուց բազմաթիւ պատմութիւններ լսած է ան իր ընտանիքէն։ Հարցազրոյցի ընթացքին, ան յաճախակիօրէն շեշտեց մէկ վէպի մէջ բոլոր պատմական ուսումնասիրութիւններն ու ընտանեկան պատմութիւնները մէկտեղելու անկարելիութիւնը, ինչպէս նաեւ լուսարձակի տակ առաւ իր յարատեւ փորձը հասկնալու, թէ ի՛նչ մնացած է իր իսկ անձնական դրուագներէն եւ պատմութիւնէն։ Ան յաճախ հարց տուաւ, որ մենք, որպէս անհատներ, ի՛նչ կ՚ընենք մեր պատմութիւնով այսօր եւ ի՛նչ կը հասկնանք անկէ։ Այսպէս ընելով, ան խորքին մէջ անդրադարձաւ այն մտորումներուն, որոնք մենք բոլորս յաճախ կ՚ունենանք մեր հաւաքական անցեալին, պատկանելիութեան եւ ինքնութեան նկատմամբ։
Հարցազրոյցէն զիս ամէնէն շատ տպաւորեց Ճանիկեանի պատասխանը՝ վէպին մէջ որքանո՞վ մօրենական կողմի պատմութիւնը ներառած ըլլալուն հարցումին։ Հոս ան մատնանշեց վէպին մէջ հայկական ինքնութեան բացակայութիւնը, ըսելով, որ որպէս հայ ունինք հայոց պատմութեան շուրջ լռութիւն մը, հետեւաբար այդ մէկը բնականաբար կ՚արտացոլայ այս գիրքին մէջ։ Այնպէս որ նոյնիսկ երբ հեղինակը հայերուն մասին չէր պատմեր, ան գիտակից էր լռութեան։ Միւս կողմէ, անոր մեկնաբանութիւնը հայ կնոջ ոսպնեակէն դիտուած 19-րդ դարու կէսերուն հանքերու որոնման մոլուցքի հետեւանքով յառաջացած գաղթի ազդեցութիւնը տեղի բնակիչներուն վրայ, ակնարկելով իր անձնական պատմութեան եւ տեղի բնակիչներուն փորձառութեան, ինծի յիշեցուց գաւառացիին եւ գաղթի մասին։
Այն իրողութիւնը, որ հեռուէն, օտար լեզուով եւ այլ թեմայով ստեղծագործող հայ կին գրողի մը խօսքերը այս կապը ստեղծեցին միտքիս մէջ ցուցանիշ է, որ Ճանիկեան տեղ մը կապ մը հաստատած է իր հայ ինքնութեան հետ։ Մինչ Ճանիկեան յայտնեց, որ վէպին հերոսները չեն պատասխանած իր «ի՞նչ պիտի ընենք այս պատմութիւնով» հարցումին, տպաւորիչ էր տեսնել զինք, որպէս գրող, իր անձնական պատմութիւնն ու գրի առնուած պատմութեան արտացոլացումին քով քովի բերելը եւ այս կամրջումը գրականութեամբ փոխանցելը։ Ուրախալի էր իմանալ, որ իր նոր գործերը պիտի ընդգրկեն հօրենական կողմէն լսած պատմութիւններու անդրադարձներ։
Հարցազրոյցի աւարտին, մտածեցի աշխարհի չորս կողմերը սփռուած ըլլալու արդիւնքով ստեղծուած մշակութային փոխազդեցութեան տարածման մասին եւ թէ ի՛նչ կը մնայ մեր ներսը՝ մեր մշակութային յիշողութեան մէջ։ Այս գրութիւններուն լայն տարածութիւն գտնելը խորքին մէջ մեզի առիթ տուաւ ներհայեցութեան եւ մեր իսկ յիշողութիւնը վերաքննելու։ Այս դիտանկիւնէն, արժէքաւոր կը գտնեմ հայ կին գրողի մը, օտար լեզուով գրած Միացեալ Նահանգներէն թէ՛ այլուր, ոչ միայն ուրիշներու հասնիլը, այլ նաեւ՝ մեզ ստիպելը մեր ինքնութեան վերաբերեալ հարցադրումները վերանայելու գրականութեան ճամբով։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
