ՀՐԱԶԴԱՆ ՄԱԴՈՅԵԱՆ
«Տաճար է մեր երկիրը՝ սուրբ
է ամեն քար»
Վ. Տէրեան
Մեղքս մարդոցմէն պահեմ, Աստուծմէն ինչպէ՞ս պահեմ։
Մինչեւ մեր մայր ԲՈՒՀ-ի բանասիրական ֆակուլտետը՝ թէկուզ եւ ռուսաց լեզուի եւ գրականութեան բաժինը աւարտելս ես Յակոբ Մնձուրիի մասին չէի լսած։ Աւելի ստոյգ՝ անունը լսած էի. հօրեղբայրս՝ Գէորգ Մադոյեանը Ծատուր Աղայեանի հետ Թուրքիա 1968-ի աշնան ԽՍՀՄ կիսապաշտօնական պատուիրակութեան կազմին այցելելէ ետք (Վրաստանէն այն ժամանակուայ ԿԿ առաջին քարտուղար Մժավանաձէի ընտանիքի անդամներն էին)։ Պոլսոյ իր տպաւորութենէն կը պատմէր։ Անկէ ես՝ առաջին կուրսի ուսանողս առաջին անգամ լսեցի Յակոբ Մարտայեանի անունը, լսեցի կարծեմ «Ժամանակի» խմբագրութիւնը Պոլսոյ հայ գրողներու՝ նաեւ Յակոբ Մնձուրիի հետ հանդիպման մասին։ Կը յիշեմ միայն, որ հօրեղբայրս՝ արեւմտահայ գրականութեան լաւագոյն գիտակներէն մէկը, կ՚ըսէր, որ անոր պատմուածքներուն մեր՝ Կարնոյ հայկական գիւղն է՝ այնպիսին, ինչպէս դեռ պահպանուած է Ջաւախքը, որ Յ. Մնձուրիի հետ մեր բարբառով խօսած են, ինչը երկուքին ալ մեծ բաւականութիւն պարգեւած է։
Յետոյ մի քանի տարի անցաւ. ես աւարտեցի համալսարանն ու Լեզուի ինստիտուտը կրտսեր գիտաշխատող դարձայ՝ Հայ-ռուսերէն բառարանի խմբագիր եւ օրերէն մի օր՝ ամբողջ կամքս բուռս հաւաքելով եւ երեսս կաշի դարձնելով յանդգնեցայ Հրանդ Մատթէոսեանի մօտ երթալ՝ անոր պատմուածքները ռուսերէն թարգմանելու առաջարկով եւ թոյլտւութիւնը ստանալու յոյսով, չնայած Հրանդ Մատթէոսեանին կէսբերան կը ճանչնայի. մի անգան հանրակացարանը անոր հետ հանդիպում կազմակերպած էինք։
Չ՜երկարեմ՝ Հ. Մատթէոսեանի մի քանի պատմուածք թարգմանեցի, բայց անոնք չտպագրուեցան՝ Անահիտ Բայանդուրի մենաշնորհը անյաղթահարելի էր, բայց Հ. Մատթէոսեանը առաջարկեց Յակոբ Մնձուրի թարգմանել, աւելացնելով, որ մի քանի անունով թարգմանիչ փորձած են, բայց չեն կարողացած. ա՜յ եթէ ես Մնձուրի թարգմանեմ, յետոյ կարելի կ՚ըլլայ եւ իր գրածներու մասին խօսիլ։ Ճահել էի եւ ինքնավստահ՝ համաձայնեցայ։ Թարգմանութիւնները յաջող ստացուեցան, բայց սովետին՝ Թուրքիա ապրող հայ գրող ռուսերէն Մոսկուա տպագրելը անհնարին եղաւ. որքան ալ փորձեցին գործը գլուխ բերել Հ. Մատթէոսեանը ու Ա. Բիտովը՝ բան դուրս չեկաւ։ Յակոբ Մնձուրին արդէն չկար։ 1980-ին միայն 12 պատմուածք վերցուց “Иностранная литература”-ն, բայց Թուրքիա հերթական ռազմական յեղաշրջման պատճառով արդէն ստորագրուած համարէն հանեցին։ Պատասխանատու քարտուղարը ըսաւ, որ ոչինչ կրնայ ընել, վերեւէն թոյլտւութիւն պէտք է, եւ մատը երկինք տնկեց. ըսաւ, հանդէսի պատմութեան մէջ առաջին դէպքն էր, երբ 2 մամուլ յատկացուած էր պատմուածքներու, այն ալ՝ արդէն մահացած հեղինակի։ Ինչեւէ։ Արդէն անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան «Անտարես» հրատարակչութիւնը լոյս ընծայեց Յակոբ Մնձուրիի ռուսերէն գիրքը՝ Հ. Մատթէոսեանի յառաջաբանով՝ “Наш храм” “Մեր ժամը” անուան տակ։
Այդ ընթացքին ես ծանօթացայ եւ մտերմացայ «Հայֆիլմի» նահապետ, անուանի կինօ-օփերաթոր Լեւոն Աթոյեանցի հետ։ Յ. Մնձուրիի ռուսերէն գիրքը նուիրեցի, ան կարդաց եւ ոգեւորուած կը կրկնէր, որ ամէն մի պատմուածք կարճամետրաժ ֆիլմի պատրաստի սցենար է, կը մնայ նկարելը։ Նկարող չեղաւ, բայց գաղափարը մնաց եւ ես որոշեցի անպայման Փոքր Արմտան ուխտի երթալ եւ իրականացնել Վարպետի երազանքը։
Իմ եւ անոր, ինչպէս նաեւ Հ. Մատթէոսեանի երազանքը իրականացնել յաջողուեցաւ 2020-ի աշնանը։ Պայմանաւորուեցայ համշէնցի մեր հայրենակիցներէն մէկու՝ Ալիի հետ, որ ան իր մեքենայով մեզ կը դիմաւորէ Կարծախ եւ կը տանի՝ ուր որ կ՚ուզենք։ Երեւանէն չորսս էինք. ես, քեռիիս որդի Գէորգ Թազայեանը, մեր ընկեր Համլետ Շահբեկեանը ու օփերաթոր Կարէն Սաչեանը։ Սեպտեմբերի 21-ին անցանք սահմանը։
Ֆիլմի գաղափարի մասին Լ. Աթոեանցի հետ երկար խօսած էինք։ Որոշուեց նկարել գիւղը, որպէս հիմք վերցնելով Յ. Մնձուրիի պատմուածքները, հիմնականին՝ «Մեր ժամը», աւերակ գիւղի կադրերը հակադրելով Յ. Մնձուրիի տեքստին, ուր ան կենդանի գիւղի եռուզեռ կեանքի մասին կը պատմէ։
Ամբողջ ուղեւորութիւնը չպատմեմ։ Տէրսիմէն՝ որ թուրքերը 1936-37 թթ. ապստամբութենէն ետք Թունճէլի վերանուանած են, բայց այդ անունով ո՜չ քաղաքը, ո՜չ գաւառը ոչ ոք չի կոչեր՝ Տէրսիմը Տէրսիմ է։ Վաղ առաւօտեան գացինք Իլիճ, ճամբուն ըստ անհրաժեշտութեան հեռախօսով կապուելով Պոլսոյ «Ակօս»ի խմբագրութեան եւ յատկապէս Բագրատ Էսդուգեանի հետ։ Իլիճի մէջ Արմտան բառը մարդկանց անծանօթ էր. մենք դիտաւորեալ Արմուտլու՝ (այդպէս հիմա կը կոչուէր գիւղը), անունը չէինք տար։ Անցորդներէն մի քանիին ապարդիւն դիմելէ ետք Ալին առաջարկեց ժանդարմերիայի բաժին մտնել։ Գացինք։ Մեզ ուղեկցեցին մի 30-35 տարեկան թիկնեղ, ցորեն մաշկով ու կանաչ աչքերով սպայի մօտ։ Ըսինք թէ, ինչ կը փնտռենք։ Ան ալ ըսաւ, որ ժանդարմերիայի ենթակայ տարածքին նման գիւղ ինքը չի գիտեր. կանչեց ոստիկաններէն մի երկուքին, որոնք հաստատեցին պետի խօսքը։ Բերել տուին գիւղերու ցանկը՝ տպած. դարձեալ չկայ։ Առաջարկեց տարեց մարդկանց հարց ու փորձ ընել՝ անոնցմէ մէկն ու մէկը կարող է իմանայ, յաջողութիւն մաղթեց ու հրաժեշտ տուաւ։ Մենք ալ շնորհակալութիւնը յայտնեցինք։ Ամբողջ ընթացքին ոչ մի բառ չըսուեցաւ, ոչ մի հարց չտրուեցաւ, թէ որտեղացի՞ ենք, չնայած իրար հետ իր ներկայութեամբ հայերէն կը խօսէինք, ինչո՞ւ կը փնտռենք յատկապէս այդ գիւղը, կարծես ինքն ալ մեզմէ մէկը ըլլար։ Նորէն դուրս եկանք փողոց. դարձեալ մի քանի հոգու հարցուցինք՝ ոչ ոք չէր գիտեր, վերջապէս մէկն առաջարկեց հարցնել ա՜յ այն մարդուն՝ 70-ի մօտ է, ինքն ալ, պապերն ալ տեղացի են։ Մարդը իսկապէս գիտէր. հա՜, ըսաւ, բայց հիմա գիւղը մարդ չ՚ապրիր, անունն ալ ուրիշ է՝ Արմութլու, երկու գիւղ են, մէկը՝ Մեծ, միւսը՝ Փոքր, ժամանակին քեռիենքս այդ գիւղը ապրած են, առաջ գիւղ տանող ճանապարհ ալ չկար, մի քանի տարի է ինչ կառուցած են, ու մանրամասն բացատրեց, ինչպէս երթանք։ Դարձեալ ոչ մի հարց՝ ովքե՞ր էք, ինչո՞ւ կը փնտռէք։
Գացինք։ Ճանապարհը ասֆալտատապ էր, խաչմերուկէն, որտեղ ծուռումուռ Քիւչիւք Արմութլու եւ Պիւյիւք Արմութլու դժուար կարդացուող ցուցանակն էր, մօտ տասը քիլոմեթր հեռու։ Առաջինը Փոքր Արմտանն է, անկէ մի 2-3 քմ վրայ՝ Մեծը։ Գիւղերը արեւկող, թեթեւ թեքութեան լանջին են, դէմը հիասքանչ մի տեսարան, հեռուն՝ Եփրատի կիրճն ու Արմտանի համբաւաւոր այգիները։ Այգիներն ու Մեծ Արմտան չգացինք. ինչո՞ւ՝ կը պատմեմ։ Գիւղը մեր այսօրուայ պատկերացումով բաւականին փոքր էր, հազիւ 30-40 տուն, բայց ընդարձակ մեծ բակերով ու մեծ ընդարձակ տներով, երբեմն՝ երկյարկանի։ Մշտական բնակչութիւն իսկապէս չունի. մի երկու տեղ պատերը պեթոնով ամրացուած էին, վրան թիթեղէ անճոռնի մի հաւաբնով, որ հաւանաբար որպէս ժամանակաւոր կացարան կ՚օգտագործուէր։ Որքան նկատեցինք, հայկական գիւղերը բնակեցուած չեն։ Նոյնիսկ հիմակուայ Վանը հին՝ հայոց Վանի հարեւանութեամբ կառուցուած է. Արարատեան թագաւորութեան միջնաբերդէն որ ներքեւ կը նայիս, Այգեստանի տներու հիմքերն կը նշմարուին. հողը պարապ է թէ ամուլ՝ նոյնիսկ մի ծառ չ՚ աճիր։
Արմտանի տներու կտուրները փուլ եկած են, փայտեղէնը փտած է, կանգուն են միայն պատերը, այն ալ կիսաքանդ։ Կ՚երեւի, որ մարդիկ յատուկ չեն աւերած. տէրերու հեռանալէն ետք բնութիւնը ըրած է իր անողորմ գործը։ Զարմացուց, որ պատերը մոխրագոյն մարմառէ էին. Յ. Մնձուրին ոչ մի տեղ անոր մասին չէ խօսած։ Ժամանակի հետ կրաքարը անձրեւներու եւ ձիւնի տակ ճաքճաքած էր. պատերը կարծես ծերացած, սմքած էին, նստած գետնին։ Պատերէն մէկուն արձանագրութիւն կար. «Շինուեցաւ այս տունը ձերամբ վարպետ Կարապետի. 1909», մէկ այլ տեղ բակի փայտէ դրունքն էր պահպանուած էր՝ ճկիկը վրան։ Յիշեցինք Յ. Մնձուրիի պատմածը. «Ըսեր էր, թէ մեր տուներուն դռները ժամուն դռներուն պէս պագեր էին ու զատուեր էին»։ Դրունքը այդպէս ալ փակ մնացած էր՝ բացող չէր եղած։
Մօտ կէս ժամ նկարելէ ետք որոշեցինք գիւղի ժամը գտնել։ Գիւղամէջ մտանք եւ կանանց ձայներ լսեցինք։ Մօտեցանք. մի 6-7 հոգի, չարշաֆները երեսներուն, մի քանի երախայ։ Մեզ տեսան, խառնուեցան։ Բարեւեցինք, հարցուցինք մզկիթի տեղը։ Մէկը, որ աւելի տարեց էր, ցոյց տուաւ ուղղութիւնն ու ըսաւ, որ գիւղի տղամարդիկ այնտեղ են։ Գացինք։ Մզկիթ, որ ակնյայտ գիւղի եկեղեցին՝ ժամն է եղած, պատի տակ երեւի մի տասը հոգի տղամարդ կար՝ որը կանգնած, որը նստած։ Մեզ տեսան, եկան դէմ։ Բարեւեցինք։ Անոնք ալ բարի գալուստ մաղթեցին եւ մէկը, որ գիւղի տանուտէր ներկայացաւ, գալերուս պատճառը հարցուց։ Մեր Ալին ալ դարձաւ, թէ՝ ինձ ցոյց տալով, այս մարդու պապերը այս գիւղէն եղած են, տեմիրճի՝ դարբին եղած են։ Մինչ այդ մենք մի քանի բառ հասցուցինք փոխանակել հայերէն։ Թուրքերու «Հոշ կելտինիզ»ը, «Բարով էք եկել»ը վայրկենապէս անհետացաւ՝ մեր դէմ կատաղած մի ոհմակ կանգնած էր։ «Սիքտիր եղէք ձեր Էրմանիստանը, այլեւս չերեւաք, սա ձեր երկիրը չէ, դուք այստեղ տեղ չունիք» արտայայտութիւնները, ինչպէս յետոյ բացատրեց Ալին, ամենամեղմն էին։ Բնականաբար, նկարելու, առաւել եւս՝ եկեղեցի մտնելու մասին խօսք այլեւս չէր կրնար ըլլալ։ Ես միամիտաբար յոյս ունէի փող առաջարկել եւ եկեղեցին նկարել, դռները բանալ տալ ու նաեւ կ՚ուզէի Երեւան՝ Գրականութեան եւ Արուեստի Թանգարան բերել դրունքի ճկիկը. գուցէ դա հէնց Յակոբ Մնձուրիի տան դրունքինն էր։
Մեծ Արմտան եւ, առաւել եւս՝ այգիները երթալու մասին արդէն խօսք չկար. մենք նոյն ճանապարհով ետ դարձանք։
Երթալէ առաջ Երեւան ընկերներուս հետ զրոյցի ժամանակ մի առիթով Արմտան գիւղի անունը տուի։ Ընկերս՝ նախկին օդաչու Կարէնը, լսելով, ըսաւ, որ իրենք Մեծ Արմտանէն են։ Գիւղը աճած ծառէն յատուկ անոր համար մի տասնեակի չափ ընկոյզ բերի. շնորհակալութեամբ վերցուց, տնկած էր, առաջին տարին բոլորն ալ ծլած էին, բաւականին բարձր շիւ տուած, բայց երկրորդ տարին չորացած էին։
Երբ ֆիլմի տեքստը կարդացող կը փնտռէի, միւս ընկերս՝ Դադասեան Ժիրայրը ըսաւ, որ իր կինը ծագումով հէնց Փոքր Արմտանցի է, որու մասին միշտ հպարտութեամբ յիշատակած է աները։
Դերճանի Ս. Դաւթի հիմա արդէն աւերակ վանքի մօտ, մի քիլոմեթր հեռու մէկ այլ նախկին հայկական գիւղ մտանք։ Նոյն պատկերը։ Գացինք եկեղեցի, որ մզկիթի վերածուած էր. պատերու խաչերը քերած-տաշած էին, բայց քարի վրայ խաչերու հետքերը յստակ կ՚երեւէր։ Դրան դէմը երկաթի հաստ թիթեղէ անճոռնի մի բան սարքուած էր, մեծ կողպանքով կողպած. սովետներու ժամանակ մեր գիւղերուն նման բաներ կը սարքէին՝ մէջը ձմեռուայ վառելիք պահելու համար։ Կից ցածրիկ ցանկապատով երիզուած տարածք էր։ Կ՚երեւէր, որ ժամանակին գերեզմանոց եղած է, բայց ոչ մի տապանաքար չկար։ Հեռուն մի տղամարդ խոտ կը դիզէր. Ալիին առաքեցինք իմանալու, արդեօք կարելի՞ է մոլլային գտնել, որ փողի դիմաց մեզ եկեղեցի թողնէ։ Գնաց ու մնաց. ուշով վերադարձաւ։ Ալի, ի՞նչ եղար, գնացիր մնացի՞ր։ Ու ան պատմեց. Հարցուցի, որտե՞ղ է մզկիթը։ Ըսաւ՝ կողքը կանգնած էք։ Իսկ մոլլա՞ն։ Ես ի՞նչ իմանամ, ո՞ր գրողի ծոցն է։ Առաջ եկեղեցի էր, սա հայու գիւղ է եղած, թուրքերը մարդկանց մորթած, գիւղն ալ աւերած են։ Իսկ գերեզմանո՞ցը։ Եկեղեցիին կպած է՝ այն ցանկապատ տարածքն է։ Հապա տապանաքարե՞րը։ Թուրքերը գերեզմանոցը քանդեցին, մեռելները պղծեցին, ոսկորները թափեցին, տեղը պոստան ըրած են։ Իսկ դուն ո՞վ ես։ Ես թուրք չեմ, Աստուած մի արասցէ, ես ալեւի եմ։
Այսպիսի բաներ։
Յ.Գ. Ֆիլմը կարելի է տեսնել Հրազդան Մադոյեանի «Մեր ժամը» նոր ֆիլմը՝ Յակոբ Մնձուրիի համանուն պատմուածքի հիման վրայ յղումով։
