ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ
Ապրիլ ամսուանէ սկսեալ, Մարքօ Փոլոյի մահուան 700-ամեակի առիթով, Վենետիկի կարեւորագոյն մշակութային կեդրոններէն եւ թանգարաններէն մին՝ Դոժերու պալատը, ցուցահանդէս մը կը կազմակերպէ «Մարքօ Փոլոյի աշխարհները. ԺԳ դարու վենետիկցի վաճառականի մը ճանապարհորդութիւնը» խորագիրով։ Ցուցահանդէսին համադրողներն են արուեստաբաններ՝ Ճիովաննի Գիւրաթոլան եւ Քիարա Սքուարչինան։ Ցուցահանդէսին նպատակն է հանրութեան ներկայացնել Մարքօ Փոլոյի ճամբորդութիւնները, որոնք սկսած են իր 16-17 տարեկան հասակին եւ տեւած 24 տարի՝ հասնելով մինչեւ Չինաստան, բաժնելով ճանապարհորդութիւնը շրջաններու հիման վրայ եւ, ի հարկէ, վերակառուցելու համար այդ ժամանակահատուածին Փոլոյի այցելած վայրերուն մշակութային աշխարհները։
Մարքօ Փոլօ ծնած է 1254 թուականին, վաճառականութեամբ զբաղող ընտանիքէ մը։ Ցուցահանդէսին առաջին բաժինին մէջ կը տեսնենք Փոլոյի ծնած տան որոնման գործընթացքին հնագիտական պեղումներու շնորհիւ յայտնաբերուած իրերը եւ եռայարկ իր տան վերակառուցուած տիպը, թուայնացած պատկերումով։
Յատկանշական է, որ Մարքօ Փոլոյի գործերու թրքերէն թարգմանութիւնները յատկապէս կ՚ընդգծեն ճանապարհորդին Մետաքսեայ ճամբուն հետեւիլը եւ Մոնկոլական խանութեան՝ այսինքն Չինաստանի մէջ անցուցած ժամանակը։ Անշուշտ, որ Փոլոյի Չինաստան անցուցած ժամանակաշրջանը կարեւոր է։ Այնուամենայնիւ, այլ հաւասարապէս յատկանշական վայր մը կարելի է համարել Կիլիկիան, որ Վենետիկին յաջորդող իր առաջին կանգառը եղած է։ Փոլոյի տուած տեղանուններուն հիման վրայ, կը նախատեսուի, որ ան Կիլիկիոյ Այասէն մեկնարկած է իր ճանապարհորդութիւնը անցնելով Երզնկայէն, հաւանաբար Սեբաստիոյ ճամբով, հոնկէ՝ Էրզրում եւ Ականց՝ հասնելով մինչեւ Արարատ լերան ստորոտ։
Ցուցահանդէսին «Պատմական Հայաստան» բաժինը պատրաստած է Իտալիոյ Ֆլորենցիա համալսարանի միջնադարագէտ Զարուհի Պօղոսեանը՝ վերստեղծելու համար Մարքօ Փոլոյի այդտեղի ճանապարհորդութիւնները։ Պօղոսեան հեղինակած է նաեւ ցուցահանդէսին երկլեզու (իտալերէն եւ անգլերէն) գրքոյկին Փոլոյի ճանապարհորդութիւնը Հայաստանի մէջ բաժինը։ Ան յատկապէս ի մի բերած է Հայաստանի Մաշտոցեան մատենադարանի ձեռագրերու հաւաքածոյէն եւ Վենետիկի Մխիթարեան միաբանութեան վանքէն հին մշակոյթի գտածոներ, ինչպէս նաեւ Երեւանի Պատմութեան թանգարանէն իրեր։ Այսպիսով մասնագիտուհին կարողացած է Փոլոյի անցած վայրերէն եւ շրջաններէն խաչքարերու, ձեռագրերու եւ խեցեգործական կտորներ կեանքի բերել։ Սիսի մէջ 1338 թուականին ձեռագրուած Աստուածաշունչ մը, Լեւոն Դ. Թագաւորի դիմանկարն ու Անի քաղաքէն մեզի հասած խեցեղէն անօթ մը օրինակներ են ցուցահանդէսին մէջ միջնադարեան հայոց ներկայացումին։ Պօղոսեան կարեւորած է Անի քաղաքէն գտածոներու ցուցադրութիւնը, ներառեալ թանկարժէք կերպասի կտորէ մը, եւ կ՚ընդգծէ մեր մեծ բարեբախտութիւնը այս իրերուն մեզի հասած ըլլալուն։
Պօղոսեան մեր ուշադրութեան կը հրաւիրէ նաեւ Կիլիկիոյ մէջ գտնուած ժամանակ Մարքօ Փոլոյի իր հայրենիքէն մշակութապէս հեռու չըլլալու իրողութիւնը, բացատրելով, որ հայերուն ապրած վայրերը Մարքօ Փոլոն օգտագործած է որպէս կեդրոնական հիմնակէտ՝ նկարագրելու համար Փոքր Ասիան։ Այս պէտք է ուղղակիօրէն առնչուած ըլլայ Փոլոյի ճանապարհորդութեան ընթացքին Կիլիկիոյ՝ ամբողջ Միջերկրական տարածքին միաձուլուած ըլլալու փաստը, յատկապէս Վենետիկի հետ սերտ կապերով։ Հետեւաբար, թէեւ Փոլոն Վենետիկէն աշխարհագրական առումով հեռու էր, սակայն մշակութային գետնի վրայ լաւատեղեակ էր։
Ցուցահանդէսի գրքոյկին մէջ, Պօղոսեան 12-րդ, 13-րդ եւ 14-րդ դարաշրջաններուն Հայոց եկեղեցի-Հռոմ յարաբերութիւնները կը նկարագրէ որպէս բուռն։ Նոյնիսկ կը կարդանք Լեւոն Ա. Թագաւորին, 1198 թուականին թագադրութեան պահուն, Հռոմի եկեղեցւոյ հաւատարմութիւն ցուցաբերելու առած որոշումը, որ բաւական խռովութիւն յառաջացուց հայկական հաստատութիւններու միջեւ։ Այնուամենայնիւ, Պօղոսեան մեզի կը յիշեցնէ, որ այս որոշումը համահունչ էր Կիլիկիոյ Թագաւորութեան այդ ժամանակուան քաղաքական եւ տնտեսական շահերուն հետ։
Իր յօդուածին մէջ, Պօղոսեան կը նշէ, որ Կիլիկիոյ հայերը, 1260-ականներէն սկսեալ, ինկած էին Թավրիզ հաստատուած էլխաններու եւ Գահիրէ հաստատուած մեմլուքներու միջեւ. այս իրողութեան քաջածանօթ էր Մարքօ Փոլոն, ինչ որ հետեւեցնել կու տայ Կիլիկիոյ դիրքին կարեւորութիւնը Պարսկաստանէն մինչեւ Միջագետք եւ Գահիրէ։
Ցուցահանդէսին այլ բաժիններուն մէջ կը տեսնենք Մարքօ Փոլոյի մեծապէս տպաւորիչ ճանապարհորդութիւնները, մինչ ան կ՚անցնէր Պարսկաստանի, Հնդկաստանի եւ Չինաստանի միջով, եւ ինչ տեսակ աշխարհներու հանդիպած ըլլալը։ Ցուցահանդէսը կը շարունակուի Վենետիկի մէջ մինչեւ Սեպտեմբերի վերջը։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
