Հայը ազգը, կը յիշէ՞ք նախորդ յօդուածս, վկայ էր աշխարհի արարման, երկնի եւ երկնքի երկունքին, մեծ ջրհեղեղին, մարդու երկրորդ բնակութեան աշխարհի վրայ, ապա, որպէս բարեպաշտ ազգ՝ խաչելութեան մը, յարութեան մը, եւ իր զաւակներու նահատակութեան՝ այդ վկայութեան անուրաց մնալու համար։ «Վկայ» բառը, համեստ բառ մը լոկ, մեծ ու ճշմարիտ ականատեսն էր հայոց պատմութեան յիշեալ դրուագներուն։ Վկանե՞րն անոր… Մեր մատեաններու մէջ, շրթունքներու վրայ պահած աղօթքներն ու տաղերը, երգերն ու պարերը, ուր կը շարունակեն հնչել «վկայութիւն», «նախավկայ», «վկայարան» բառերը, «արդար վկայ», «ճշմարիտ վկայ», «հաւատարիմ վկայ» արտայայտութիւնները։ Հեռաւոր անցեալի պատմութեան մէջ եղան նաեւ օրեր, երբ հայ կտրիճը եւ իր եարը, գարնան զուարթուն օր մըն էր, Աստուած վկայ, հացը վկայ, կարմիր խնձորը վկայ, սիրոյ ջերմ խօսքեր փոխանակեր էին «պաղչայի» մէջ։ Այդ պաղչան վկայ։ Իսկ այսօր, ինչպէս խոստացեր էի, կը վկայակոչեմ մօտիկ անցեալի՝ նախորդ հարիւր տարիներու ընտիր գրական վկայութիւնները, որպէսզի դուք կասկած չունենաք, թէ հայը կը շարունակէ վկայ ըլլալ աշխարհի սիրոյ եւ ողբերգութեան մեծ պատմութեան։
Եզան վկայութիւնը
Աշխարհի վրայ կա՞յ ազգ մը, որ որպէս վկայ դաշտի վրայ վստահած ըլլայ իր եզան եւ զոմէշին։ Այդ խորհրդաւոր արարողութիւնը 1894 թուականին «Պապիկ եւ թոռնիկ» աշխատասիրութեան մէջ նկարագրեց Խրիմեան Հայրիկը։ Ան մեզի բացատրեց, թէ Խաչը եւ Աւետարանը կատարեալ պսակի համար բաւական չեն հայ փեսայի համար, պապիկը զայն պէտք է որ տանի դաշտ, գլխուն դնէ «ցորենաբոյսի ցողուններ» հիւսուած գեղեցիկ պսակէ ու կրկին պսակէ գութանի եւ հողագործութեան հետ. «…Թող վկայ լինին մեր մշակներ, հօտաղներ եւ մեր լծական գօմշուկներ եւ եզներ»։ Մշակի աշխատանքը, աւա՜ղ, արիւնով պսակուեցաւ։ Նոյն տարին, երբ արտին մէջ երգելով կ’աշխատէր մշակը, Դանիէլ Վարուժանի գրիչը վկայ, վրայ հասաւ ողբերգութիւնը. «Երբ արտին մէջ երգելով, / Խաղա՚ղ հոգի, կ՚աշխատէր, / Սպաննեցին։ Տարին եզները ջուխտակ։ / Վկայ չկար։ Պիտի վրէժն ո՞վ կշռէ. Դո՚ւ, / Ո՚վ շանթ»։ Այդ կսկիծը, այդ ցաւը տանջեց նաեւ Սիամանթոյին։ Ակնցին մրմնջեց. «Գիշերն ունիմ մորմոքումիս միայն վկայ»։ Մորմոքի երրորդ վկան էր Ռուբէն Զարդարեանը։ Հարցաքննութիւններու ժամանակ ոստիկանատան մէջ յայտնուած սուտ վկաները երբ Զարդարեանին «լքում, յուսահատութիւն եւ անկարողութիւն» կրնային պատճառել, հեղինակը որոշեց վկաներու մասին երկասիրութիւն մը գրի առնել, ու զայն կոչել «Վկային դէմ», որպէսզի արդար մարդը «վրիժառութեան, ոխակալութեան դրդումներով եկած» վկաներու դէմ ինքզինք կարենայ պաշտպանել։ Այս յօդուածը լի է օգտաշատ միտքերով։ Ահա քանի մը խրատ-տողիկ. «Վկան կրնայ շփոթեցնել քեզ», «Վկան՝ կարծածիդ չափ արժէք չունի», «Վկան չի կրնար քեզի վնասել», «Վկայութիւն մը կարելի է հերքել՝ հակասութիւններ գտնելով անոր մէջ», «Վկային անձը կասկածի տակ ձգես, այսինքն ցոյց տաս թէ անիկա դիտումնաւոր նպատակով, թշնամական տրամադրութեամբ եկած է քեզի դէմ վկայելու», ու վերջապէս՝ «Վկան թշնամի ցոյց տալ քեզի... Կարեւորը ա՚ն է որ յայտարարես թէ անիկա թշնամի մըն է քեզի»։
Քնարական վկայութիւններ
Վերոյիշեալ եռեակի վկայած ողբերգութեան նախօրեակին, սակայն, երազ էր, ու հայ բանաստեղծը կ’երգէր սիրոյ երգը։ Անոր քնարն է վկայ։ Ռուբէն Սեւակը, անտեղեակ, թէ տարի մը յետոյ վերոյիշեալ իր գրչընկերներու ճակատագրին բաժնեկիցը պիտի դառնար, 1914 թուականին գրեց սիրալիր տողիկներ. «Կ՚անէանայ նաւն հեռակայ, / Լիճն երազ մ’է, կայ ու չկայ. / Ջուրի շշունջն է լոկ վկայ»։ Օր մը Սեւակը խօսեցաւ իր մտերիմ սրինգի հետ. ան էր քերթողի հաւատարիմ սրտակիցը, իր ցաւերուն անխօս վկան. «Եկուր պատմեմ քեզ մէկուսի, / Գաղտնի, ահեղ սէր մը սրինգ, / Որ տակաւին մէկուն չըսի… / Երթանք կապոյտ սարն հեռակայ, / Մարդերէն վեր, աստղերուն տակ, / Մեր լացին լոկ սէրը վկայ»։ 1907-ին բանաստեղծը մեզի բացատրեց, թէ կարապներն են սիրոյ պատկերը երկրի վրայ, իսկ երկի՜նքը… «Աւելի՚ վեր, / Երկինք կանգներ է վկայ»։ Սիրով այրած մէկ այլ սիրտ էր Մատթէոս Զարիֆեան, գեղապաշտ շրջանի վերջին քերթողը. «Ահ, սէ՜ր էր - լոյսը վկայ -, / Զի երբ կուրծքին վրայ ինկայ, / Տեսայ թէ հոն հրդեհ կայ»։
Վերնագիր վկայութիւններ
Հայկական գրատպութիւնը 1749 թուականէն սկսեալ վկայ եղաւ «վկայ» բառի յայտնութեան որպէս գիրքի անուն։ Այդ գիրքերու նախավկան Գեւորգ Մխլայիմի հեղինակած «Վկայութիւնք հայրապետաց յաղագս միոյ բնութեանն Քրիստոսի» երկն է։
Գիտենք թէ գիրքը լոյս տեսած է 1749 կամ 1750 թուականին, սակայն ո՛չ մէկ վկայութիւն անոր տպագրատան կամ տպագրութեան վայրի մասին։ Այս գիրքի հրատարակութենէն քաջալերուած՝ այլ հրատարակութիւններ եկան իրենց վկայութիւնը բերելու. «Վկայաբանութիւն սբյ. կուսին Մարիանեայ», Կ.Պոլիս, 1803, «Վկայաբանութիւն Սրբոյն Սանդխտոյ ՚ի պէտս աշակերտաց Սուրբ Սանդուխտ դպրոցի», Կալկաթա, 1847, «Վկայաբանութիւն Սրբոյն Շուշանկան դստեր Մեծին Վարդանայ», Վենետիկ, 1853, «Հայոց նոր վկաները», Վաղարշապատ, 1902։ Յարգելի ընթերցող, եթէ դուք կը փափաքէիք, որ գիրքի հեղինակ մը կոչուէր «վկայ», ձեռք պէտք է որ բերէք 1751 թուականին Վենետիկի մէջ լոյս տեսած «Պատմութիւն վարուց Յոհաննու Ոսկեբերանի» աշխատասիրութիւնը, որուն հեղինակն է Գրիգոր Վկայասէր (♰1102)։ Իսկ եթէ վստահելի վկայ կը փնտռէք հայկական առածներու մէջ՝ ձեզի կը յանձնարարեմ ընթերցել Երեւանի մէջ 2013 թուականին լոյս տեսած «Առածների ժողոուածու- Հայկական առածներ եւ ասացուածքներ» գիրքը։ Այդ թանկագին ուսումնասիրութեան մէջ դուք կը գտնէք հետեւեալ իմաստուն խրատը. «Աղուէսի վկան իր պոչն է»։
Է վկայ
Հայկական գրականութեան արեւելեան ճիւղը 1922 թուականին վկայ կ՚ըլլայ անննախընթաց երեւոյթի մը։ ՀՍՍՀ Լուսժողկոմը (լուսաւորութեան ժողովրդական կոմիսարիատ) 4 Մարտին կը հաւատայ, թէ հայերէնի ուղղագրութեան մէջ չորրոդի վկայութեան պէտք չկայ, ու բաւ է երեքը։ Դատաւորի գո՞րծը դիւրանայ։ Ժողովուրդը կը զարմանայ։ Մտաւորականութիւնը կ՚ողբայ։ Բայց աւաղ, մեր հաւատարիմ ու ճշմարիտ բառը՝ «վկայ», հրաժեշտ կու տայ իր 1500 տարուայ «յ» տառին, կ՚օտարանայ, ու կը մնայ՝ «վկա»։ Այնուհետեւ, հայրենի գրիչը, - խորհրդահայ հսկայ գրականութիւնը վկայ, - կը դառնայ հայկական կեանքի լոկ 3/4ի վկայ։
Խորհրդային վկայութիւններ
Խորհրդային շրջանի գրականութեան մէջ «վկայ» բառը յարմար եկաւ իմաստասիրելու եւ հայաշունչ վկայութիւններ գրի առնելու համար։ Լուսժողկոմի որոշումի ստեղծած կսկիծով Յովհաննէս Թումանեանը նամակ մը ուղարկեց։ Աւա՜ղ, Թումանեանը տարի մը յետոյ մահացաւ առանց գիտնալու, թէ ի՚նչ արդիւնք պիտի տար իր նամակը։ Աւելի կարեւոր է սակայն ամենայն հայոց բանաստեղծի հետեւեալ խօսքը, քան այդ նամակը. «Հայկական էպոսը հայ ցեղի ապրած կեանքի ու հոգեկան կարողութիւնների հոյակապ գանձարանն է ու իր մեծութեան անհերքելի վկայութիւնը աշխարհի առջեւ»։ Սուտ վկայութիւններու մեքենայութեամբ երկու անգամ ձերբակալուած, բանտարկուած, աքսորուած, մահէն մազապուրծ փրկուած Գուրգէն Աճէմեանը, որ որդեգրած էր Մահարի մականունը, գրեց. «Մահից ես չեմ վախենում, / Իմ անունը՝ վկայ»։ Պարոյր Սեւակը ձեռնարկեց հայոց համառօտ պատմութիւնը գրի առնել. «Երկնքից առկախ մի լեռնակղզի՝ Հայաստան Աշխարհ։ / Դո՚ւք վկայ չեղաք, ե՜ս եղայ վկայ [...] / Եւ ես, որ եղայ տարաբախտ վկան լացիդ ու կոծիդ / որ վկան եղայ սոսկումիդ ահեղ / որ վկան եղայ ցասումիդ նաեւ, / բայց նաեւ վկան, բախտաւո՜ր վկան / նահատակներիդ վերածննդի»։ Գեւորգ Էմին զարմանքով նկատեց, թէ հայը կէս ազգ է՝ «երկճեղքուած, կիսուած, երկու գագաթ» ու շարունակեց. «Վկայ ճեղքուած Մասիս լեռը մեր»։
Ալեհեր վկայութիւններ
Պոլսոյ մէջ բանաստեղծ Զահրատը, որ իր ընկերային շրջանակի մէջ յայտնի էր «աղուէս» մակդիրով (հետեւաբար, ըստ հայկական առածի՝ իր վկայութիւնները վստահելի չե՞ն), «Խմբանկար» բանաստեղծութեան մէջ հաստատեց, թէ ի՛նչ է մարդու անցած տարիներու, հին փառքերու վկան. «Ճերմկած մազեր / Ճերմակ գլուխներ… / Դուք ականատես վկաներ մեր հին / Հինցած փառքերուն»։
Եղանակաւոր վկաներ
Հայկական երգարուեստի մէջ հազուագիւտ է լսել «վկայ» մը սիրոյ, կարօտի, «հայ կտրիճի», կամ «Աշխէնի եւ Անտօնի»։ Այսօր, երբ մենք, կիտուած եւ երկճեղքուած ազգս հայոց եւ անոր «Երկնքից առկախ լեռնակղզի» բնաշխարհը վկայ կ՚ըլլանք մեծ դէպքերու, Եռաբլուրը անմարմնականներու մէջ դասաւորուած քաջորդիներու նոր վկայարան մըն է, կը փափաքիմ նախ վկայակոչել «Արդեօք, որվքե՞ր են» երգը, ուր լեռն է վկայ կտրիճներու խիզախութեան. «Արդեօք ովքե՞ր են հե՛յ, ինչ կտրիճներ են, / Մասիսը վկայ, հայոց քաջերն են»։ Իսկ, յարգելի ընթերցող, այսօր ձեզի հրաժեշտ կու տամ Պոլսոյ Սայաթ-Նովա երգչախումբի կողմէ կատարուած ու արձանագրուած մէկ այլ հազուագիւտ երգով՝ «Թալիշու ճամփէն դուզ ա»։ Սա Կոմիտաս վարդապետի կողմէ գրի առնուած ուրախ պարերգ է երկու սիրահարներու՝ Աշխէնի ու Անտօնի մասին.
«Ինձ պէս աղջիկ քեզի հետ,
Եար աման, աման, աման, աման, էյ,
Ույ աման, աման էյ, ոյ աման.
Հոգիս վկայ, լաւ կը սազայ»։
Մինչեւ յաջորդ յօդուածի հրատարակութիւնը, հեռու մնացէք սուտ վկաներէ, իսկ կասկածի ժամանակ, թէ ի՚նչ է ճշմարտութիւնը, ապաւէն գտէք հայկական գրականութեան արդար վկայութիւններու մէջ։