ԲԱՐՌԵՍԻԱԲԱՐ

Արէգ Խաչիկեան ծնած է 1895-ին, Խնուսի (ներկայիս՝ Հընըս) Խաչալոյս գիւղին մէջ։ Յարգուած ընտանիքի զաւակ եւ գիւղի վարժարանի փայլուն աշակերտներէն էր։ Փոքր հասակին նշանուած էր բարեկեցիկ ընտանիքի մը զաւակի հետ. սակայն ճակատագրի բերումով, դժբախտ պատահար մը զինք հաշմանդամ դարձուց, եւ այդ պատճառ դարձաւ, որ այն լաւ ընտանիքը վերատեսութեան ենթարկէ ամուսնութեան որոշումը։ Բարեբախտաբար, Սագո անունով ազնիւ տղայ մը, աղքատ ընտանիքի մը զաւակ, քայլ առաւ եւ համաձայնեցաւ պսակուիլ Արէգին հետ։ 1915-ին, ժանտարմները սպաննեցին Սագոն՝ գլխատելով զայն եւ անոնց երկու փոքրիկ տղաքը։

Իր պսակին էր, որ եաեաս առաջին անգամ մտաւ եկեղեցի, եւ այդ ալ իր հարսանեկան հագուստով։ Ան շատ հմայուած էր եկեղեցւոյ շքեղութեամբ, որ նոյնիսկ տարիներ անց աչքերը նոյն հիացմունքով կը փայլէր ամէն անգամ, որ այդ օրուան մասին խօսէր։ Այնուամենայնիւ, որքան որ ալ հմայուած էր, ան իր աչքերը միշտ վար պահած էր հարսանիքին ատեն, որպէսզի հրաւիրեալները չըսէին, թէ «հարսը անատոլիայէն է, այնպէս մը կը նայի կարծես թէ բան մը չէ տեսած»։ Անթիւ պատմութիւններուն մէջէն թերեւս այս մէկը զիս շատ կը յուզէ։

Այս յօդուածը գրուած է re-membering: Traces of Armenian Life in the Diaspora (Վերյիշել՝ սփիւռքի մէջ հայկական կեանքի հետքեր) ցուցահանդէսին համար, որ տեղի ունեցաւ Պերլինի Վիլլա Օփընհայմ, Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի։ Ցուցահանդէսը իրականացած է շնորհիւ Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի, «Աքեպի»-ի եւ «Յուշամատեան»-ի համագործակցութեան։ Թամար Սարգիսեանի հրաւէրով, մասնակցեցայ Ասուման Քըրլանկըչի համակարգած ցուցահանդէսին՝ ներկայացնելով ընտանիքիս ժառանգական իրերէն ջութակ մը եւ լուսանկարներ. եւ հիմա անոնց պատմութիւնը կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն։

Անշուշտ, անկարելի է անտեսել գրողներուն եւ բանաստեղծներուն ապրած հոգեխոցն ու տեղաշարժներու ազդեցութիւնները եւ հետքերը իրենց ստեղծագործութիւններուն վրայ՝ մանաւանդ արդի հայ գրականութեան մէջ։ Այնուամենայնիւ, այն իրողութիւնը, որ դասական եւ արդի արեւմտահայ ստեղծագործութիւններ, մանաւանդ Պոլսոյ, տակաւին կը քննուին հիմնականօրէն գրողներու կենսագրութիւններու ճամբով, արգելք կը հանդիսանայ, որ գրականութիւնը ինքնին ստանայ իր արժանի ճանաչումը։

«Ուասաֆիրի»-ի այս թիւը տուեալ նիւթին կու տայ կեդրոնական տեղ։ Թամար Մարի Պոյաճեանի եւ Հրաչ Մարտիրոսեանի «Երկու հայերու երկու հայերէնով զրոյցը» (Two Armenians Conversing in Two Armenians), Մարալ Աքթոքմաքեանի անգլերէն թարգմանութեամբ, ակներեւ էր այս առումով։ Զրոյցին սկիզբի խմբագրական ակնարկը դիտել կու տայ հայերէն լեզուին երկու տարբերակներ ունենալը՝ զիրար հասկնալու չափ մօտ, բայց այլաւորում ստեղծելու չափ հեռու։ Այս զրոյցին ընթացքին, Պոյաճեանն ու Մարտիրոսեանը, իւրաքանչիւրը իր հայերէնով, լեզուին եւ անոր գրականութեան ժառանգութեան հանդէպ իրենց ունեցած սիրոյ ճամբով ընդհանուր գիծեր կը գտնեն։

Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։ Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։

Պոլսահայ կնոջմէ ակնկալուածը անուանակոչութեան տօներուն ճաշասեղան պատրաստել, ազգականներ հիւրընկալել, լաւ ուտելիք եփել, մեծ ընտանիքը համախմբել, տունը մաքուր ու կոկիկ պահել եւ միշտ խնամուած ու վայելուչ ըլլալն է։ Այլ խօսքով, պոլսահայ կինը պէտք է կատարելութենէ վեր անձ մը ըլլայ։

Այս տարի, Տեառնընդառաջը կը նշենք 14 փետրուարին, իսկ Ս. Սարգիսի տօնը՝ 15 փետրուարին։ Չեմ գիտեր եթէ այս երկուքը 14 փետրուարին նշուող սիրահարներու տօնին առնչուած են, բայց հայերուն համար անոնք կապուած են յոյսի, բեղմնաւորման, ամուսնութեան եւ մաքրագործման, ինչպէս նաեւ՝ հողի եւ բերքի հետ։

Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։

Մինչ 19 յունուարը կը մօտենայ, «Գոյներով շնչել» ծրագիրի մասնակցած երեխաները Սեպաթ շէնքին մէջ իրենց անցուցած աշխատանոցով պիտի յիշեն Սարգիսին ստեղծագործութիւնները, որոնք հանդիսատեսին խոր իմաստ կը փոխանցեն, նոյնիսկ տարիներ անց։ «23,5 Հրանդ Տինք յիշողութեան վայր»-ը իր դռները բացած էր 2019 թուականին, Ակօսի նախկին խմբագրատան տեղ, Սեպաթ շէնքին մէջ։ Յիշողութիւնն ու կառոյցին խորհրդանշական յատկանիշը ի միտի ունենալով դասաւորուած ներսը այցելուներուն իւրայատուկ յուզական եւ փորձառական ճանապարհորդութեամբ մը կը պարուրէ՝ իր նիւթերուն իրապաշտական հիւսուածքով։