Ջութակ, պսակ եւ դարաւոր կեանք

Այս յօդուածը գրուած է re-membering: Traces of Armenian Life in the Diaspora (Վերյիշել՝ սփիւռքի մէջ հայկական կեանքի հետքեր) ցուցահանդէսին համար, որ տեղի ունեցաւ Պերլինի Վիլլա Օփընհայմ, Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի։ Ցուցահանդէսը իրականացած է շնորհիւ Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի, «Աքեպի»-ի եւ «Յուշամատեան»-ի համագործակցութեան։ Թամար Սարգիսեանի հրաւէրով, մասնակցեցայ Ասուման Քըրլանկըչի համակարգած ցուցահանդէսին՝ ներկայացնելով ընտանիքիս ժառանգական իրերէն ջութակ մը եւ լուսանկարներ. եւ հիմա անոնց պատմութիւնը կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն։

Մօրս ընտանիքին մէջ անցեալէն կը պատմուէր։ Համեմատաբար բազմաթիւ այլ հայ ընտանիքներու, կը կարծեմ, որ մերինները աւելի յաճախակիօրէն կը պատմէին իրենց յուշերը։ Այնուամենայնիւ, ժամանակի ընթացքին հասկցայ, որ շատ բաներ կային, որոնց չէի գիտեր եւ որ պատմութիւնները կը պարունակէին որոշ բացթողումներ։ Որքան շատ բան կը սորվիմ, այդքան բան իմանալ կ՚ուզեմ։ Խօսուածները իրարու ագուցելը երբեմն ինծի կը զգացնէր, թէ կարծես Կապրիէլ Կարսիա Մարքեզի «Հարիւրամեայ մենութիւնը» գործին ընտանիքի երիտասարդն էի՝ ծածկագիրներով գրուած գիրքի մը գաղտնիքները վերծանող։ Պատահածը հասկնալու եւ իմանալու փափաքը յաճախ կը սրի ժամանակի գլորումէն ետք, երբ այդ կեանքը բոլորովին անհետացած եւ անկանգնելի դարձած է։

Այս ցուցահանդէսին յանձնած պատմութիւնս իմացայ շնորհիւ մեր տունը գտնուող մեծ հօրս պատկանող ջութակին։ Այս ջութակին պատմութիւնը սկսած է 1940-ական թուականներուն։ Անիկա պատմութիւնն է Վարդուհի մեծ մօրս՝ հին եւ նոր աշխարհակարգի միջեւ կախուած, եւ Կանան մեծ հօրս՝ ջախջախուած աշխարհի մոխիրին մէջ մեծցած, բայց կեանքին հանդէպ սէրը բնաւ չկորսնցուցած։

Երբեք չեմ ճանչցած Վարդուհի մեծ մայրս։ Ան մահացած է 58 տարեկանին, նախքան իմ ծնիլս։ Անոր բացակայութիւնը մշտական ներկայութիւն էր մեր ընտանիքին մէջ։ Թէեւ ֆիզիքապէս կեանքիս մաս չէ կազմած, անոր գոյութիւնը ինծի համար իմաստաւորուեցաւ իր բացակայութեան ընդմէջէն։ Վարդուհին յաճախած էր Հանրապետութեան աղջկանց հիմնարկը եւ հոնկէ վկայուելէն եւ ուսուցչական ասպարէզ նետուելէն միայն երեք ամիս առաջ կարգուած էր մեծ հօրս՝ Կանանին հետ։ Ան մտադրած էր Անգարայէն փախչիլ եւ համալսարանական ուսման երթալ, որպէսզի խուսափի մեծ հօրս հետ ամուսնութիւն կնքելէ, սակայն ընկերուհին, որուն խորհրդապահաբար յայտնած էր ասոր մասին, բացայայտած էր իր այս ծրագիրը մեծ հօրս ընտանիքին։ Անոնք մտածած են, որ ան պիտի չկարենայ փախչիլ առանց վկայականի, եւ այդ պատճառով ալ Վարդուհին կը պսակուի տղամարդու մը հետ, որուն չէ կարողացած սիրել ամբողջ կեանքին ընթացքին։

Նախքան անոնց ծանօթացումը, Վարդուհին տեսած էր մեծ հօրս այս ջութակը։ Աղջկանց հիմնարկի երաժշտութեան ուսուցիչը օր մը ջութակը փոխ առած էր մեծ հօրս պղնձարանէն, դասապահի մը ընթացքին նուագելու համար։ Նուագելէ ետք ուսուցիչը արտայայտուած է, որ «Ջութակին տէրն իսկ չի գիտեր անոր իսկական արժէքը»։ Վարդուհին այս խօսքերը վերյիշեց պսակուելէն ետք՝ ջութակը տեսած վայրկեանին եւ թերեւս այդ պահուն էր, որ ան անդրադարձաւ, որ պսակուած էր իրեն յարմար չեղող մարդու մը հետ։

Մեծ մօրս աշակերտութեան տարիներուն ամբողջ Մալաթիոյ մէջ ուրիշ ջութակ չկա՞ր, որ այդ ուսուցիչը նուագէր։ Ինչպէ՞ս Մալաթիոյ մէջ բնաւ դպրոց չյաճախած մեծ հայրս կարողացած էր երեք լեզուներով գրել, կարդալ ու խօսիլ սորվիլ եւ միայն 17, 18 տարեկան հասակին որոշած էր ջութակ գնել՝ ունեցուածքի հարկէն անմիջապէս առաջ։

Մեծ հայրս, Մալաթիոյ մէջ հայկական վարժարանի մը չգոյութեան պատճառով, 1915 թուականէն առաջ Մերզիֆոնի ամերիկեան քոլէճ աւարտած հօրմէն՝ Յակոբ Տէր Յակոբեանէն, տան մէջ սորված էր հայերէն եւ թրքերէն գրել-կարդալ ու թուաբանութիւն՝ դպրոցական խիստ կարգապահութեամբ։ 1915-ին, թուրք ընտանիքի մը կողմէն կալանաւորուած Յակոբին զարմիկին աղաչանքով, Յակոբ ետ բերուած էր Տէր Զօրի աքսորի ճամբէն եւ թաքնուեր էր Մալաթիոյ Մենկիւշօղլուի տան մէջ։ Երբ վերջիններս հասկցած են Յակոբին զարգացած ըլլալը, անոր յանձնած են իրենց զաւկին կրթութեան պարտականութիւնը։ Նոյն այդ երեխան ապագային պիտի դառնար Թուրքիոյ հանրածանօթ փիլիսոփաներէն մէկը եւ տարիներ անց, պիտի դասաւանդէր Յակոբին ծոռնուհիին, Իսթանպուլի համալսարանին մէջ։

Յակոբ տէտէն կը պսակուի Մարիամի աղջկայ Մարիամին հետ։ Մարիամ Տէր Զօրի ճամբուն վրայ կը կորսնցնէ իր 5-ամեայ զաւակը, անոր համար ջուր փնտռելու ժամանակ։ Մարիամ Տէր Զօրի մահուան վիրապէն պրծած է ինքզինք մահացած ձեւացնելով եւ երկու տարի ետք քալելով վերադարձած է Մալաթիա։ Ան ցանկացած է Յակոբին հետ պսակել իր աղջիկը, որուն ետեւ ձգած էր, դրացիի մը քով՝ վախնալով, որ ուրիշ մը կ՚առնէ Մարիամը ու կը թրքացնէ։ Անոնք ձեւով մը կարողացած էին զերոյէն վերսկսիլ կեանքը Մալաթիոյ մէջ, ուր կորսնցուցած էին իրենց ողջ հարստութիւնն ու ունեցուածքը։

Վարդուհի մեծ մօրս եւ Կանան մեծ հօրս իրար քով բերողը Յակոբին սարքած խնճոյքի երեկոներն էին՝ ջութակի ընկերակցութեամբ։ Մինչեւ 1915 թուական, Յակոբ տէտէն խնճոյքներ կը սարքէր քաղաքի ամէնահին ընտանիքներէն մէկուն՝ Գիրքոր Անսուրլույեանին հետ, որուն հետ Մալաթիոյ հայկական միջնակարգ վարժարանը յաճախած էր։ Այս սեղաններու շուրջ կը հրաւիրէին նաեւ Քէօր (կոյր) Առեքիլին՝ ջութակ նուագելու համար։ Զարմանալի չէր, որ հին աշխարհի կրթութիւն ստացած, 1915-էն փրկուած երկու որբերու զաւակներ իրարու հետ պսակուէին Մալաթիոյ մէջ, որուն հայ բնակչութիւնը նշանակալից կերպով նուազած էր։

Կանան մեծ հայրս, ջութակ մը տեսած պահուն, Քէօր Առեքիլին եւ իր հօր՝ Յակոբին ջութակի երեկոները յիշելով՝ հատ մը գնած ըլլալու էր։ Բայց ինչո՞ւ չէր սորված լաւ նուագել կամ ինչո՞ւ դաս չէր առած։ Ան չորս տարի բանակ ծառայած էր եւ վերադարձին ընտանիքը գտած էր, իր բառերով, չոր գետնի վրայ։ Յակոբ հայրը բաւական ծեր ըլլալուն պատճառով չէր կարողացած ունեցուածքի հարկին հետեւանքով Աշքալէ հարկադիր աշխատանքի երթալ, բայց իրենց ամբողջ ունեցուածքը գրաւուած էր՝ բացի, հետաքրքրականօրէն, ջութակէն։ Եօթը զաւակներու անդրանիկը ըլլալով, ան տիւ ու գիշեր աշխատած է, սակայն երբեք մէջքը շտկել չէ կարողացած։ Դէմքին տխրութիւնը բնաւ չվերացաւ նուագել չսորված ջութակին հոգ տանելուն ժամանակ։

Թէեւ մեծ հայրս ու մեծ մայրս որպէս ամուսիններ իրարու հետ հայերէն խօսեցան, սակայն Մալաթիոյ մէջ չգտան միջավայր մը, ուր իրենց զաւակներուն ալ կարենային սորվեցնել լեզուն։ «Վաթանտաշ թիւրքչէ քօնուշ» (քաղաքացի, թրքերէ՛ն խօսէ) արշաւին հետեւանքով իրենց լեզուն չէին կրնար առօրեայ դրութեամբ գործածել։ Նոր աշխարհակարգի բերումով թրքերէնը փոխարինեց հայերէնին։ Կանան մեծ հայրս իր եղբայրները եւ աւելի ուշ նաեւ իր զաւակը Պոլսոյ դպրեվանքը ուղարկեց՝ հայերէն սորվելու համար։ Բայց Թուրքիոյ մէջ աղջկանց համար գիշերօթիկ դպրոցի մը չգոյութեան պատճառով անոր քոյրերը մնացին Մալաթիա եւ իրենց կրթութիւնը ստացան թրքերէնով։

Տարիներ ետք, երբ Պոլսոյ մէջ հայերէն սորվեցայ՝ ոչ իբրեւ մայրենի լեզու այլ իբրեւ մօրենական «մեծ մօր լեզու», չկրցայ ընկալել, թէ ինչո՛ւ մայրս հայերէն չէր խօսեր։ 1915-էն առաջ, անոնց ծնողները սորված էին Մերզիֆոնի ամերիկեան քոլէճը, Մալաթիոյ հայկական միջնակարգ վարժարանը եւ Մալաթիոյ աղջկանց կաթողիկէ դպրոցը, այնուամենայնիւ իրենց զաւակները կա՛մ չէին կրնար իրենց կրթութիւնը ստանալ Մալաթիոյ մէջ եւ տան մէջ կ՚ուսանէին, կա՛մ, մեծ մօրս նման, կը կարգուէին նախքան աւարտելը։

Հակառակ իրարու հանդէպ ունեցած բոլոր դժուարութիւններ, մեծ հայրս ու մեծ մայրս կարողացած էին իրար ամուր բռնել։ Մեծ հայրս մեծ մօրս եւ երեխաներուն ուրախութիւն կը պատճառէր ամէն անգամ, որ ֆրանսացիներէն գնած ձայնասփիւռէն երաժշտութիւն բանար։ Պոլիս փոխադրուելէն ետք, ուր հեծանիւներ գրեթէ չկային, ան կը քշէր իր ճերմակ հեծանիւը, իր բառերով՝ սպիտակ ձին, եւ երբեմն ալ ինծի իր հետ երկար պտոյտներու կը տանէր։ Երջանկութիւն մը ունէր իր խորքը, որ կեանքի բոլոր մարտահրաւէրները կ՚անդրանցնէր, ու այլոց կարծիքներուն խուլ ականջ կը դարձնէր։ Վարդուհի մեծ մօրս համար շրջապատէն հնչած կարծիքները կշիռ մը ունէին եւ թերեւս այդ պատճառով ալ բնաւ չհաշտուեցաւ մեծ հօրս մանկական բնաւորութեան հետ։

Երիտասարդ Վարդուհին, իբրեւ հին աշխարհակարգի մէջ ծնած, մեծցած եւ ամբողջ ընտանիքը կորսնցուցած 7 զաւակներէն մէկը, կը փափաքէր նոր Թուրքիոյ մէջ ապրիլ ոչ թէ ամուսնանալով, այլ ուսանելով եւ աշխատելով։ Պսակուելէ ետք, թերեւս կայացած եւ ընկերութեան կողմէ ընդունուած կեանք մը ունենալ կը ցանկար։ Լիարժէք կեանքով ապրիլ կարողացած չըլլալու ցաւը ան խեղդած էր իր չորս զաւակներուն հանդէպ իր ունեցած մեծ սիրով։ Անոր վերջին խօսքն էր՝ «Բնաւ սիրել չկարողացած մարդէս չորս հատ խորապէս սիրած երեխաներ ունեցայ»։

Ինծի համար այս ջութակը երկու աշխարհներու միջեւ խրուած կեանքերու յուշն էր՝ կնոջ մը կեանքը, որ անցեալի ծանրութիւնը շալկած պայքարեցաւ նոր կեանքին յարմարուելու եւ՝ նախահայրերուս, որոնք, ի հեճուկս ամէն բանի, վերապրեցան, ապրեցան եւ սիրեցին կեանքը։ Այս ցուցահանդէսով կը յուսամ, որ լոյս աշխարհ կը բերեմ անկողինի տակ պահուած լուսանկարներն ու ջութակը, անցեալի ցաւը, կորուստներն ու անցեալի մոռցուած պատմութիւնները՝ յոյսին քիչ մը աւելի մօտենալով։

Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան