Ամիս մը առաջ, յարգելի ընթերցող, երկար-բարակ գրած էի «երկար» բառի գրական պատմութիւնը, կասկած չունենալով, թէ հայը երկար միտք ունէր, երկարակեաց ազգ էր եւ չափազանց համբերատար՝ Նարեկացիի նախընտրած բառով՝ երկայնամիտ, սակայն, երբ աւելի խորացայ մեր գրականութեան եւ պատմութեան մէջ, նկատեցի, թէ հայուն ժպիտներն են կարճատեւ, ծրագիրներն են կարճահաս, մտաւորականներն են կարճալեզու եւ բանաստեղծներն են կարճակեաց, իսկ անոր երբեմնի, բաւականին ընթարձակ երկիրը՝ կարճոգի զինուորականներու, կարճամիտ ղեկավարներու կարճատեսութեան պատճառով այժմ կրճատուեր, մնացեր է ափ մը հող՝ գրասեղանիս վրայ տրտում նստած, ձեռքս ծնօտիս դրած, որոշեցի գրել «կարճ» ածականի համառօտ պատմութիւնը, որպէսզի լիակատար հասկնանք, թէ ինչո՚ւ նեղ միջանցքի մը շրջափակումը այսքան երկար կը տեւէ եւ ինչո՚ւ յաճախ կը կրճատուի մեր ազգի երջանկութիւնը։
Ստուգաբանութիւն
Ստուգաբանական հակիրճ պատմութիւն ունի բառս։ Ստուար բառարաններու մէջ լոկ մէկ երկու կարծիք կայ, թէ ի՚նչ է «կարճ» ածականի արմատը։ Ըստ տեսութեան մը՝ ան եկած է «կիրճ» բառէն։ Գերման լեզուաբան եւ արեւելագէտ Յ. Կլապրոթը մատնանշեց գերմաներէն kurz, պարսկերէն chord, լատիներէն curtus բառերու նմանութիւնը մեր «կարճ» ածականի հետ։ Ըստ մէկ այլ վարկածի՝ «կարճ» բառը զարգացած է հնագոյն kart- արմատէն, որ «կտրել» կը նշանակէ։ Դեռ երկար ուսումնասիրութեան կը կարօտի այս նիւթը։
Համառօտ պատմութիւն
Սուրբ Գրային
Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութիւնը առիթ տուաւ, որ «կարճ» բառը կարճ ժամանակի մէջ գրական բառ դառնայ։ Եզնիկի, Ագաթանգեղոսի եւ Ոսկեդարու այլ մատենագիրներու ստեղծագործութիւններու մէջ տեղ գտան «կարճաբերձ, կարճակեաց, կարճամիտ, կարճազգեստ, կարճահաս, կարճապատում, կարճապարանոց» բառերը։ Հայը իր Աստուածաշունչի մէջ՝ կարճառօտ, կարճատեաց, կարճունչ (կարճագիթ) բառերու քով ընթերցեց նաեւ խրատական միտքեր եւ արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Յաղօթս քո կարճամիտ մի՚ լինիր», «Երկայնամիտ՝ բազմապատիկ է խորհրդովք, իսկ կարճամիտն՝ յոյժ անմիտ է»։ Այնուհետեւ, սկսաւ «կարճ» բառի գրական ճանապարհորդութիւնը դէպի ուշ-միջնադար երկարող։ Ահա այդ պատմութիւնը մատենագրական մէջբերումներով. ԿԱՐՃ. «Ո՜վ կարճ եւ համառօտ խնդիր», ԿԱՐՃԱԲԱՆ. «Մարկոս [գրեց] Պետրոսի, նման իւր վարդապետին՝ կարճաբան եւ համառօտ», ԿԱՐՃԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ. «Կարճաբանութեամբ բամբասել զձեզ», ԿԱՐՃԱԳՈՅՆ. «Հերակլիտէս կարճագոյն ճանապարհ ՜ի փառասիրութիւն ասէ զբարի լինելն», ԿԱՐՃԱԺԱՄԱՆԱԿ. «Որ զօրէնսն արհամարհէ, կարճաժամանակ լինի», ԿԱՐՃԱԼԵԶՈՒ. «Լինել երկայնամիտ, եւ կարճալեզու», ԿԱՐՃԱՀԱՍ. «Կարճահաս իմաստութեամբն հասեալք չքնաղգիտութեանն աստուծոյ», ԿԱՐՃԱՄԻՏ. «Այր երկայնամիտ բազմապատիկ է խորհրդովք, իսկ կարճամիտն յոյժ անմիտ է… Որ ոչ համբերէ փորձութեանց, կարճամիտ է», ԿԱՐՃԱՄՏՈՒԹԻՒՆ.«Խոնարհութիւն քո յաղթեաց կարճամտութեանս իմոյ»։ Նարեկացիի Մատեանի մէջ հայը կարդաց, թէ կարճամիտը ունի «անվայելուչ եւ ամեներկչոտ խենեշութիւն»։ Իսկ այսօր մեր սիրելի ժամանակակից աշխարհաբարը կը վայելէ «կարճ» արմատով շինուած 170-ի չափ բաղադրեալ բառեր, ներառեալ՝ մարդկային մարմնի վերաբերող, քիչ մը ծիծաղաշարժ, բայց նոյնքան սրամիտ ու օգտաշատ երեսունի չափ բառեր, ինչպէս՝ կարճաբազուկ, կարճագանկ, կարճագլուխ, կարճածնոտ, կարճահասակ, կարճամատ, կարճաշրթունք, կարճապարանոց, կարճասրունք եւ կարճաքիթ։
Կարճ մտածէ եւ երկար կտրէ
«Կարճ» բառի հետ շինուած արտայայտութիւններու եւ առածներու շնորհիւ մեր առօրեայ զրոյցները կը դառնան աւելի հաճելի։ Հայը իր խօսքը կը կապէ, կը բռնէ, կը կտրէ՝ կարճ, իր ունեցածը «կարճին կու գայ», ունի իր քաղաքական անցեալը գնահատելու «կարճ յիշողութիւն», եւ երբեմն ալ կ’ափսոսայ, թէ «կարճ մտածեց եւ երկար կտրեց»։
Կարճը գիւղի մէջ
Ինչպէս յարաբերական է երկարը, մեծը եւ փոքրը, նոյպէս է՝ կարճը։ Հայկական ամէն գիւղ, քաղաք, գաւառ, եթէ հոն դեռ մնացեր են հայերէն խօսողներ, իւրայատուկ ձեւ ունէր «կարճ» ըսելու։ Պոլսեցին, ռոտոսթօցին, սեբաստացին, մուսա լեռցին այս բառը պիտի հնչէին՝ գարջ, վանեցին, ջուղայեցին՝ կառճ, ալաշկերտցին, մշեցին՝ կառջ, համշէնցին՝ գայջ, իսկ ագուլիսցին՝ կօռճ։
Կարճ մարդը
Կարճ բառի փաղաքշական «կարճիկ» ձեւը օր մը, ճշգրտօրէն 12-րդ դարուն դարձաւ հայկական արական անուն եւ այս անունէն առաջացաւ Կարճիկեան ազգանունը։ Ահա գրական առաջին վկայութիւնը. «Կարճիկ, որդի Կարապետի, հայր Աղուանից Ստեփաննոս կաթողիկոսի եւ հորեղբայր Գրիգորիսի, որ Աղուանից կաթողիկոս օծուեց պատանի հասակում 1139 թուականին»։ Իսկ հայկական ժամանակակից կենսագրական հանրագիտարանները կը յիշեն 20-րդ դարու կարկառուն Կարճիկեաններ, ինչպէս՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան ելեւմուտքի եւ խնամատարութեան առաջին նախարար Խաչատուր Կարճիկեանը, Ս. Պետերբուրգի ռազմա-բժշկական ճեմարանի նեարդային հիւանդութիւններու բաժանմունքի դասախօս, խորհրդային բանակի գլխաւոր նեարդախտաբան, ռազմական նեարդախտաբանութեան մասնագէտ Ստեփան Կարճիկեանը, եւ բանաստեղծ, հրապարակախօս, թարգմանիչ, լրագրող Համլէտ Կարճիկեանը։
Գրական համառօտագրութիւններ
«կարճ» ածականի գործածութիւնը, աւաղ, հազուագիւտ է հայկական գեղարուեստական գրականութեան եւ քնարերգութեան մէջ։ Հազիւ քանի մը անդրադարձ այս բառին կու տան գրական փայլ, այնքան սակաւաթիւ, որ կարծեմ, թէ կը կարողանամ բոլորը համառօտագրել այս պարբերութեան մէջ։ Ահա մեր համեստ միավանկը ըստ լաւագոյն հեղինակներու. «Է՜յ ագահ մարդ, էյ անհոգ մարդ, միտքդ երկար, կեանքդ կարճ… Ուզեցի հաշտուել հզօր մահի հետ. Անճար, ակամայ սկսայ մտածել, թէ մահը լաւ է, միայն մենք՝ տգետ, մենք խեղճ, կարճամիտ», Յովհաննէս Թումանեան, «Որո՞ւն համար քունն սփոփիչ, կարճ մահ մը չէ», Ռուբէն Սեւակ։ Գարեգին Նժդեհը, շատերու համաձայնութեամբ հեռատես ռազմական եւ պետական գործիչ, մեզի բացատրեց, թէ ինչո՚ւ հայ մտաւորականութիւնը լուռ ու անզօր էր հակառակ իր լայնալիճ պաշարին. «Ոսկեքսակ հայը չկանգնեց ոսկեգրիչ մտաւորականի թիկունքում, եւ այդ՝ վերջինի լեզուն կարճ, խօսքն անլսելի եղաւ»։ Խաչիկ Դաշտենցը «Ռանչպարներու Կանչը» վէպի մէջ գրեց, թէ ո՚վ կը զոհուէր ագգի ազատագրութեան համար. «Կարճ է հայդուկի կեանքը. նա այսօր կայ, վաղը՝ չկայ»։ Ղազարոս Աղայեանը խաւարի մէջ ապրող ազգի լուսաւորութեան համար խրատ տուաւ հայ մանկավարժերուն. «Դաստիարակելու համար ոչ թէ երկար ժամանակ է հարկաւոր, այլ կարճ ժամանակի խելացի օգտագործում»։ Լեւոն Շանթը «Հին Աստուածներ» ստեղծագործութեան մէջ իմաստասիրեց. «Ինչո՞ւ կը վախնաս խաւարէն։ Խաւարը խաւար է կարճատես աչքերուն։ Բոլոր մեծ յղացումները խաւարի ծոցէն են գոյացել, բոլոր մեծ խորութիւնները միայն խաւարի մէջ կարելի է տեսնել»։ Պոլսահայ բանաստեղծ Զահրատը քանի մը տողով մեկնաբանեց ընկերային անհաւասարութիւններու հիմնական պատճառը. «Ոմանց պարանն երկար կ՜ըլլայ մինչեւ յատակ կը հասնի / Ապրումներուն գեղեցկագոյնը կը զատէ խորերէն / Ոմանցը կարճ եւ այնքան կարճ որ փոխանակ զուտ նիւթի / Միայն փրփուր պղպջակով անոնց դոյլը կը լեցուի»։ Իսկ մեր օրերու Կիւմրեցի բանաստեղծ, արձակագիր Յովհաննէս Շանթը չափեց կեանքի տեւողութիւնը. «Կեանքը այս կարճ մի ակնթարթ, իսկ մենք՝ հիւլէ անհունի մէջ»։
Հայրիկի կարճ քարոզը
Խրիմեան Հայրիկը 1894 թուականին «Պապիկ եւ թոռնիկ» գիրքի մէջ ակնկալեց արդար պետութիւն մը. «Տէրութեան արդար օրէնք, եւ իշխանական ձեռք միայն կարող են կարճել վաշխառուներու ձեռք, որ ծանրացած է երկրագործ պարտապան ժողովուրդին վերայ»։ Ապա Հայրիկը քարոզաշունչ խօսք ուղղեց կարճամիտ մեծահարուստներուն. «Շռայլութիւն, մսխանք, պերճութիւն կու գայ կը տիրէ ագահին տան վերայ, շատ չի տեւեր, շռայլութեան ժամանակ կարճ է, շուտով կը դատարկուին ոսկւոյ սնտուկներն, կ’երթայ շռայլութիւն՝ կու գայ կը տիրէ մշտնջենաւոր աղքատութիւն»։
Մեղաւորի կարճ լեզուն
«կարճ» բառը, գեղեցիկ է տեսնել, թէ տեղաւորուեցաւ մէկ-երկու առածի մէջ։ Հայը, ըստ երեւոյթին նկատելով, թէ ստախօսը ունի մարմնական թերութիւն՝ ըսաւ. «Սուտի ոտքը կարճ է»։ Իսկ Արցախի ժողովուրդը երկու առած շինեց, որպէսզի յաճախ գործածէ զանոնք եւ պինդ մնայ իր լեռներու վրայ. «Նեղ օրուայ ումբրը կարճ կ’ինի» (Նեղ օրը կարճ կը տեւէ)։ Իսկ անարդար մեղաւորի համար ան ըսաւ. «Մեղաւերեն լուզուն կարճ կ’ինի» (Մեղաւորի լեզուն կարճ կ’ըլլայ)։ Այժմ սպասենք, որ արցախցին հնարէ կծու խօսք մը ալ այն անառակ մարդուն համար, որ թէ՛ մեղաւոր է եւ թէ երկար լեզու ունի։
Գրատպութիւն
«Կարճ» բառը առաջին օրերէն՝ 1600-ներէն սկսեալ յայտնուեցաւ հայկական գրատպութեան մէջ։ Ահա անոր միջազգային ոդիսականը. «Ի կարճառօտ վարդապէտութենէ քրիստոնէից», Հռոմ, 1623, «Տոմար կարճառօտ», Վենետիկ, 1755, «Նոր այբբենարան… Եւ կարճառօտ ախորժելի խօսակցութիւնք ինչ տաճկերէն եւ հայերէն», Տրիեստ, 1786, «Տասն եւ վեց կարճառօտ քարոզներ», Շուշի, 1833, «Կարճառօտ պատկեր Նաբոլէոն Պոնաբարթէին վարուցը», Կ. Պոլիս, 1847, «Ազգայնական հարցը եւ մարքսիզմը», Ալէքսանդրապոլ, 1907։ Այս գիրքի երկու հեղինակներէն մէկն է Յովհաննէս Կարճիկեանը, կը յիշէ՞ք, Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան ելեւմուտքի նախարարը։ Խորհրդային Հայաստանի մէջ, ուր հոգեւոր գրականութիւնը զիջեց գիտական հրատարակութիւններուն՝ 1940 թուականին լոյս տեսաւ դարի շունչը ներկայացնող գիրք մը՝ «Ծրագիր կարճալիքային ռադիոկապի ռադիստների պատրաստման դասընթացների»։
Կարճըլիկ աղջիկ
Հայկական երգարուեստի մէջ, ուր գեղեցիկ տղան «չինար» ծառի պէս երկար հասակ պիտի ունենար, «կարճ» բառը յարմար եկաւ անոր եարին համար։ Ըստ հայկական գեղջուկ երգի, «կարճըլիկ» աղջիկը համով է- Կոմիտասն է վկայ։ Վարդապետի գրառած քաղցրիկ երգը մէջբերելէ առաջ, յարգելի ընթերցող, կը մաղթեմ, թէ ազգիս բոլոր նեղ օրերը ըլլան կարճ ու չարը չունենայ երկար լեզու.
«Ա՛յ աղջիկ, ծամո՜վ աղջիկ,
Վա՜յ, ծամով աղջիկ,
Շաքարից համով աղջիկ.
Կարճըլիկ, կուրճուլիկ,
Վա՜յ, համով աղջիկ»։