Աղմո՜ւկ։ Ամէն տեղ։ Յատկապէս հայրենի մամուլի մէջ արձագանք գտածները… Թերթեցի քանի մը էջ եւ լսեցի մեր ազգի, հանրապետութեան եւ փողոցներու աղմուկը։ «Ֆիրդուսի շուրջ ստեղծուած աղմուկը չի դադարում», «Սահմանադրական աղմուկ. բլեֆ, թէ անհրաժեշտութիւն», «Նախատեսուում է կազմել Երեւան քաղաքի աղմուկի ամբողջական քարտէզ»։ Իսկ վերջին օրերուն երբ լսեցի, թէ «Դասագրքերի ոլորտում աղմուկը շատ է», որոշեցի ականջ տալ այս երկվանկ գոյականին ու արձանագրել անոր գրական հին ու նոր թրթռացումները, որոնք եղեր են մերթ դառնաձայն, մերթ գարնանային, եւ ըստ Վահան Տէրեանի՝ մերթ զուարթ եւ մերթ դաժան, ու գրի առի ներկայ յօդուածս՝ առանց աղմուկ հանելու։
Առաջին աղմուկը
Հայկական գրականութեան առաջին աղմուկը մենք լսեցինք 405 թուականին, երբ քանի մը սուրբեր, լուռ, խոնարհ, թարգմանեցին Աստուածաշունչ մատեանը եւ զայն պճնեցին երեք զարմանաձայն արտայայտութեամբ. «Ամենակալին աղմկել զիրաւունս», «Ամենայն ինչ խառն ՚ի խուռն. արիւն, եւ սպանութիւն… աղմկութիւն», «Աղմուկ մեծ յոյժ»։ Պէտք է յիշել, թէ գրաբար լեզուի մէջ «աղմուկ»բառը նշանակեր է «խառնակութիւն, իրարանցում, շփոթ վիճակ»։ Ուստի, բառս իր իմաստը զարգացուցեր է ալիք-ալիք. Աղմկել։ տակնուվրայ ընել, Աղմկարար։ կռուազան, Աղմկութիւն։ տակնուվրայութիւն։ «Աղմուկ»բառը իր հզօրութեամբ չեղաւ «աղաղակ»մը, ոչ ալ՝ «ձայն», որոնք ունին հարիւրաւոր բաղադրեալ բառեր եւ արտայայտութիւններ։ «Աղմուկ»բառը որոշեց մնալ, ինչպէս ըսեմ՝ խուլ, անձայն եւ գրական գործերու մէջ լսուիլ հազուադէպ, ընտիր պարագաներուն։
Քնարաձայն աղմուկներ
19-րդ դարուն, գեղապաշտ հեղինակներ քնարական, փափուկ հնչիւն մը տուին «աղմուկ»բառին։ Նախ Լեւոն Շանթն էր, որ զայն գրական երկի մէջ լսելի դարձուց, հաճոյք տալով մեր արեւմտահայ ականջին։ Բնական գեղեցիկ պատկեր մըն էր ան. «Ականջ կը դնէի գետի խելագար աղմուկին։ Կը ցանկայի այդպէս մնամ անշարժ այդ աղմուկին մէջ անվերջ խոհուն»։ Նոյն օրերուն, մեր միւս ականջը, Վահան Տէրեանի գրիչէն լսեց հայկական գրականութեան ամենէն գեղեցիկ «աղմուկեները։ Առաջինը անջատման երգ մըն էր. «Ես քեզնից հեռացայ ու լացի… / Մենաւոր ու մոլոր մի նաւակ, / Մատնեցի փոթորկին աղմկոտ»։ Թափառական տղան փնտռեց երջանկութիւն. «Կը զգամ համբոյրը ուրիշ օրերի», ։ Լսեցինք կովկասեան երեկոյի մը լռութիւնը. «Լայն ստուերները ընկան անաղմուկ, / Անոյշ նիրհեցին ծով, անտառ ու լեռ»։ Տէրեանը մեզի բացատրեց, թէ սէր է աղմուկի բացակայութիւնը. «Շուտով կը լռէ աղմուկը դաժան, / Ու սիրտս կը զգայ քայլերդ փափուկ»։ Ըստ Տէրեանի, իր մահուան օրը աղմուկը կրնար զուարթ ըլլալ. «Ինձ թաղէք, երբ տխուր մթնշաղն է իջնում, / Երբ լռում են օրուայ աղմուկները զուարթ»։ Վերջապէս հասկցանք, թէ Տէրեանը աւելի երջանիկ էր իր յիշատակներու մէջ. «Կեանքը լռում է, աղմուկը մեռնում. / Մի անծանօթ ձեռք նուրբ մթնշաղում / Անցեալն ու ներկան իրար է խառնում, / Իմ սրտում ոսկէ անձրեւ է մաղում»։
Խորհրդային աղմուկներ
Խորհրդային Հայաստանը մեծ աղմուկ էր հայոց պատմութեան մէջ, նոյնպէս՝ անոր գրականութիւնը։ Ահեղաձայն գրիչներ թոյլատրելի աղմուկի մէջ քիչ մը խաղաղութիւն եւ քիչ մըն ալ իմաստութիւն փնտռեցին։ Եղիշէ Չարենցը իր Անձնական տաղի մէջ, հազիւ թողած Կարսը, հայրենի երկինքը, օտարութեան աղմուկը լսեց. «Շուրջս-մարդիկ, շուրջս դէմքեր հազա՜ր-հազա՜ր. / Շուրջս աշխարհն է աղմկում»։ Իսկ Պարոյր Սեւակը անկեղծօրէն համոզուած էր, թէ ծիծաղելի էր այդ բոլորը. «Անկեղծ ասած՝ զուր էր ամբողջ այս աղմուկը»։ Աղմուկի աւարտը… Ապա, ի՞նչ… 1951 թուականին Արարատի շրջանի Նոր Կեանք գիւղի մէջ ծնած բանաստեղծ, լրագրող Վարդան Վարդազարեանը մեղմաձայն պատասխանեց. «Կեանքի աղմուկից յետոյ՝ / Շիրմաքար ու լռութիւն»։
Գունաւոր աղմուկներ
Երբ յոգնած էք քաղաքի, աշխատանքի, կեանքի ժխորէն, փորձեցէք աղմուկի ճերմակ կամ շագանակագոյն կոչուած տեսակը։ Թէեւ հայոց լեզուի մէջ նոր լսուող արտայայտութիւն է ան, սակայն դուք յաճախ, ինչպէս այժմ, իրիկնաժամուն, ձեր առանձնասենեակի խաղաղութեան մէջ երբ այս յօդուածը կը կարդաք, հաւանաբար կը վայելէք զայն առանց նոյնիկ զգալու անոր ներկայութիւնը։ Ճերմակ աղմուկը քնոտ հնչիւններ են, խորհրդաւոր երաժշտութիւն, ալիքներու, հովերու, անձրեւի արձանագրուած շշունջը… Հանգիստ քնանալու, ընթերցանութեան կամ մտաւոր աշխատանքը քաջալերելու համար է ան, բնութեան, կամ լարային քանի մը նուագարանի ձայնը՝ տունէն ներս։
Բարդ աղմուկներ
«Աղմուկ» բառով շինուած բարդ բառերու թիւը աղմուկ բարձրացնելու սահմանին դեռ չէ հասած։ Անշուշտ պիտի չարժէ անոր համար աղմուկ հանել ու լայն պարբերութիւն մը նուիրել անոր, սակայն անհրաժեշտ է գէթ մէկ երկու բառ լսել, քանզի մեր առօրեայի, մասնաւորապէս իրիկնային լուրերու մէջ լսելի են անոնք։ Ահա քանի մը օրինակ. հայու ժողովները «աղմկայոյզ» են, փողոցները «աղմկալից», ամբոխները «աղմկարար», ընկերային զրոյցներն (ըստ օտարներու) «աղմկախառն», իսկ,- մամուլը վկայ-, սպանութիւնները, կրակոցները եւ տեսանիւթերը՝ «աղմկահարոյց»։ Բոլորի մէջ լոկ «աղմկահար» բառն է, որ ունեցաւ չանհանգստացնող տողիկ մը, շնորհիւ Միսաք Մեծարենցի նուրբ գրիչին. «Աղմկահար սոյլն ու արշաւն հովերուն»։
Աղմկաշատ հրատարակութիւններ
Հայկական գրապտութիւնը անաղմուկ կոչուելու չափ քիչ թիւով գիրքեր ունեցեր է «աղմուկ»անունով։ Ինչ որ ունինք երեք-չորս հրատարակութիւն է, բոլորն ալ ժամանակակից։ Կ՚առաջարկեմ ականջ տալ այդ խորագիրներուն, քանզի ուշագրաւ գիւտեր են. «Ծաղկաձորի կանաչ աղմուկը», 1979, «Գարնան աղմուկ», 1959, «Մեծ քաղաքի աղմուկը», 1962, բոլորն ալ Խորհրդային Երեւանի մէջ լոյս տեսած։
Զուր տեղը մեծ աղմուկ
Հայկական գեղեցիկ արտայայտութիւն է «Զուր տեղը մեծ աղմուկ»։ Մենք կրնայինք կարծել, թէ ժամանակակից կեանքի յատուկ երեւոյթ է ան, եթէ չըլլար Ռեթէոս Պէրպէրեանի հետեւեալ նկատողութիւնը՝ դար մը առաջ գրուած։ Պոլսահայ մանկավարժը կ՚արտայայտուի Բերայի կամ Ղալաթիոյ փողոցներուն հայ նոր գրողներու մասին, որոնք սկսեր են կարծել, թէ «իւրաքանչիւրը մէկ մէկ Ֆլօպէռ, Զօլա, Կի տը Մօբասան է»։ Պէրպէրեանը կը քննադատէ. «Կարծես իրենց վարպետներուն տեղ դրած ու անոնց արտադրութեանց հեղինակ երազած են իրենք զիրենք. ապա թէ ոչ վէպի մը, քանի մը վիպակներու, քանի մը պատկերներու համար ներելի՞ է այսքան աղմուկ»։ Աղմուկը սակայն գործածելի է եւ անհրաժեղտ, ինչպէս արհեստական, թեթեւ հազը անտարբեր կամ բազմազբաղ պաշտօնեայի մը ուշադրութիւնը գրաւելու համար։ Իսկ դուք կ՚ուզէք լսել «աղմուկ» բառի հայոց ամենածանօթ արտայայտութիւնը. «Բազում աղմուկ վասն ոչինչի»։
Քաղաքի աղմուկէն հեռու
Հայաստանի մէջ, աւելի ճիշդը, մայրաքաղաքի մէջ յայտնի է, որ աղմուկի տագնապ մը կայ, ինչպէս կը հաստատէ այն լուրը, որ մէջբերած եմ. «Նախատեսուում է կազմել Երեւան քաղաքի աղմուկի ամբողջական քարտէզ»։ Լուծո՞ւմ։ Լուծումը՝ գովազդներու մէջ է։ Երբ Մաշտոցի, Չարենցի, Աբովեանի, Կոմիտասի կամ մէկ այլ պողոտայի եռուզեռի մէջ էք յանկարծ կը հանդիպիք այսպիսի խոստումնալից գովազդներու. «Քաղաքի մէջ, բայց քաղաքի աղմուկից հեռու. Օ2 Gardens», «Քաղաքի յոգնեցնող աղմուկից հեռու ձեր փոքրիկ դրախտը. Karuyut փայտէ տնակներ», «Քաղաքի աղմկից հեռու՝ քաղաքի լաւագոյն գարեջուրը. Blonder Hall»։
Վերջին աղմուկը
Յարգեի ընթերցող այսօր հասանք մէկ այլ յօդոածի աւարտին։ Յուսամ վաստակս աղմուկ չէր վասն ոչինչի։ Մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը ձեզի կը մաղթեմ աղմուկէ եւ շփոթէ հեռու եօթը օր։