ՀՀ Ա. նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի աւագ խորհրդական, Ժերար Ժ. Լիպարիտեանի հետ կատարած զրոյցի առաջին մասը հրատարակուած էր թերթիս նախորդ թիւով։ Այժմ «Ակօս»ի ընթերցողներուն հետ կը բաժնենք զրոյցի երկրորդ մասը:
ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
Սոյն տարուայ Մարտին Հայաստանի Վարչապետ Նիքոլ Փաշինեան զրուցեց Թուրքիայէն Հայաստան մեկնող լրագրողներու խումբի մը հետ։
Փաշինեան հարցազրոյցի ընթացքին՝ «Հայոց Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը այսօր մեր արտաքին քաղաքականութեան առաջնահերթութիւններուն մէջ չի գտնուիր։ Մեր իրականութեան մէջ անկարելի է ասիկա ժխտել կամ հրաժարիլ անկէ, որովհետեւ ասիկա անժխտելի իրականութիւն մըն է մեզի՝ բոլորիս համար։ Բայց հարցը ասոր մասին չէ։ Ո՞ւր եւ ինչպէ՞ս պէտք է կեդրոնանանք Հայաստանի պետական շահերուն ծառայելու առումով»։ Այս խօսքերու մասին կրնա՞նք ձեր կարծիքը լսել։
Ատիկա նոյն բանն է, ինչ որ մենք քիչ մը տարբեր ձեւով կ՚ըսէինք։ «Ցեղասպանութեան ճանաչման խնդիրը արտաքին քաղաքականութեան հիմքը չէ»։ Երբ որ պետութիւնը տարբեր է՝ պատմական յիշողութիւնը եւս տարբեր է։ Գիտնալով որ սփիւռքին համար ցեղասպանութեան ճանաչումը ամենէն կարեւոր հարցն է։ Բայց սփիւռքը պատասխանատուութիւն չունի Հայաստանի ժողովուրդի կամ երկրի սահմաններու պաշտպանութեան առումով։ Պատերազմներու ժամանակ սփիւռքը երիտասարդներ չի տար հազարներով, որ ոեւէ ձեւով նպասիէ պաշտպանութեան։ Արդ՝ Ղարաբաղի երկրորդ պատերազմին սփիւռքահայ չէ մասնակցած, առաջին պատերազմին 13 սփիւռքահայ մասնակցած է։ Ուրեմն այդ պատասխանատուութիւնը չունին։
Ես ալ սփիւռքէն եմ չէ՞։ Մտքիս մէջ ինծի համար օտար երկիրներէ խնդրել որ ցեղասպանութիւնը ճանչնան, դարձաւ անհատական վիրաւորանք։ Գիտեմ որ այլ սփիւռքահայերու մօտ ալ կան ինծի պէս մտածողներ։
Ուրեմն Փաշինեանի ըսածը ճիշդ է։ Պետութիւնը չի կրնար արդարութեան պահանջը վերածել արտաքին քաղաքականութեան։ Այսինքն ես յարաբերութիւն պիտի ունենամ միայն այն երկիրներու հետ, որոնք ճանչցած են ցեղասպանութիւնը, բայց ոչ անոնց հետ, որ չեն ճանչցած։ Սա պետական մտածելակերպ չէ։ 1919-ին ցեղասպանութիւնը դեռ չէր աւարտուած դաշնակցական Արամ Մանուկեանը ընթունեց Հալիլ Փաշան, Թուրքիոյ ներկայացուցիչը Երեւան։ Այդ ի՞նչ հիման վրայ էր։ Այդ պետական մտածելակերպ էր։ Ինչ որ ըլլայ պէտք է այս հարցը լուծենք։ Պէտք է թուրքի հետ յարաբերութիւններ մշակենք չէ՞։ Ուրեմն այսօր տաբեր մտածել կը նշանակէ իսկապէս անպատասխանատու ըլլալ։
Ցեղասպանութեան քաղաքականացումը երկու կողմ ունի։
Մէկը այն էր, որ մեր սերունդն էր։ 50-60-ական թուականներուն որ ցեղասպանութիւնը նոյնիսկ Պէյրութի պէս տեղ մը կը խօսուէր որպէս մարդկային զոհեր ընտանիքներու մէջ։ Մենք որ դպրոցական էինք, Ապրիլ 24-ին եկեղեցի կ՚երթայինք։ Քաղաքական գործ չկար։ Իմ հայրս թարսուսցի է։ Թարսուս ծնած է եւ չէր խօսեր այդ մասին։ Իմ մեծ հայրս Ուրֆա ծնած է եւ Օսմանեան զինուոր եղած է ու կը խօսէր եւ պատմութիւն կը պատմէր թէ՛ ինչ եղած է իրեն եւ իր ընկերներուն։ Հարց կու տայինք թէ ի՞նչ եղաւ որ ցեղասպանութիւն գործուեցաւ։ Մենք մեր բնօրրանը, մեր հողը կորսնցուցինք ի տարբերութիւն այլ ցեղասպանութիւններու։ Բարկութեամբ մօտեցանք եւ ըսինք. «Մենք քաղաքական հարցով պիտի կռուինք»։ Ուրեմն ներքին մղում կար։
մեծ հայրս կը պատմէր թէ Օսմանեան բանակին մէջ երեք անգամ առերեսուած է մահուան հետ։ 1894-96-ի ջարդերուն իր հայրը սպանուածներէն է Ուրֆա եւ աղքատ ընտանիքի մը զաւակ եղած է։ Մայրը ինքը դրած է գերմանական որբանոց։ Այնտեղ գերմաներէն սորված է։ Երրորդ անգամը որ կը պատմէ մեծ հայրիկս բանակին մէջ ձեռքերը կապած են ետեւէն։ Այնտեղ ծառի կոճղի մը վրայ հայ գերիներու գլուխները կը կտրէին միւս զինուորները։ Երբ որ իրեն հերթը կու գայ արդէն չորս, հինգ հոգի մնացած է։ Տեսած է որ գերմանացի սպայ մը կեցած է թուրքերու հետ կը դիտէ զիրենք։ Մեծ հայրս գերմաներէն բան մը ըսած է։ Սպան լսած ու եկած է իր մօտ եւ հարցուցած է թէ գերմաներէն գիտէ՞։ Մեծ հայրս «Այո» պատասխանած է եւ գերմանացի սպան զինք իր հետ տարած է։ Իսկ ինքը գիշերը փախած եւ քալելով հասած է Հալէպ։
Երբ որ ես 17 տարեկան էի հարցուցի «Բայց տետէ ինչո՞ւ եղաւ այդ բոլորը» զարմացած երեսս նայեցաւ։ Իր հայեացքով կ՚ըսէր՝ «ի՞նչ տեսակ հարցում է»։
Խնդրին մէկ երեսը այն է որ մեր սերունդը ընդվզեցաւ։ Միւսը այն է, որ Սովետական Միութիւնը գործածեց այս ընդվզումը։ Հայկական տարբեր կազմակերպութիւններու միջոցաւ գործածեց ի շահ իրեն։
Սփիւռքի մէջ կային երկու հատուածներ՝ անոնք որոնք հնչակեան, ռամկավար, բարեգործական, Էջմիածնական եկեղեցի եւ այլն, ասոնք սովետամէտ էին։ Իսկ դաշնակցութիւնը հակասովետ էր։ Մինչեւ 70-ական թուականները։ Իսկ Սովետին համար ատիկա հարց էր։ 50-ական, 60-ական թուականներուն փոլիթ պիւրոն որոշեց թէ պէտք է օգտագործուին սփիւռքները, բոլոր այն ժողովուրդներու համար, որոնք սովետի կազմին են։ Եւ անոնք օգտագործեցին ատիկա, որպէսզի ցեղասպանութեան ճանաչումը դառնայ ամենակարեւոր հարցը։
Ատոր նպատակը Սովետին համար, այն չէր որ մեզ հետ կը ցաւակցի, այլ այն էր որ ինքը կ՚ուզէր հակասովետ բան չմնայ եւ ատոր միջոցը հակաթուրք դարձնելն էր։ Անընդհատ ցեղասպանութիւն խօսուեցաւ։ Այսինքն ցեղասպանութիւնը իր պատմական քոնթեքսթէն հանելով եւ դարձնելով ցեղային՝ այդ վախը մեր մէջ դնել, որ չմտածենք անկախ պետութեան մասին։
Փաշինեանը այս երկորդին մասին սկած է խօսիլ։ Բայց ես գիտեմ որ առաջինն ալ կայ, որ մենք բարկացանք եւ մեր սերունդը 60-ական թուականներու երիտասարդներն էինք, երբ Ֆրանսայի մէջ ուսանողներու յեղափոխութիւնը եղաւ։ Ամերիկայի մէջ քաղաքացիական ցեղերու իրաւունքներու հարցերը եղան՝ որոնց մասնակցած եմ։ Ես մասնակցած եմ բնիկ ամերիկացիներու հնդիկներու իրաւունքներու պաշտպանութեան, որպէս հայ։ Սեւերու պաշտպանութեան, որպէս հայ։ Որովհետեւ մենք պիտի հաւատանք հաւասարութեան, արդարութեան եւ այլն։ Միջին Արեւելքի մէջ Պաղէստինեան հարցը սկսաւ եւ ուրեմն երիտասարդութիւնը որոշ համակրութիւն ունէր բողոքի։ Եւ մերը դարձաւ հակաթուրք բողոք։
Սովետական Հայաստանի մէջ մինչեւ 60-ական թուականները արգիլուած էր ցեղասպանութեան մասին խօսիլ։ Որովհետեւ Թուրքիա-Սովետական Միութիւն դաշնագրերը պայման ունէին որ երկիրներու մէջ ժողովուրդները իրար դէմ չեն կրնար ատելութեան խօսքեր ըսել։
Բայց նոյն տարիներուն Հայաստանի մէջ որոշ պատմաբաններ սկսան խօսիլ, գրել Օսմանեան Կայսրութեան վերջին շրջանի հարցերու մասին։ Այս մէկը Հայաստանի մէջ տրամադրութիւն ստեղծեց, որովհետեւ ժողովուրդի հարիւրէ քառասուն տոկոսը մեր որբերն էին, այդ ջարդերէն վերապրող։ Այս սկսաւ օգտագործուիլ քաղաքականօրէն։ Եւ ոչ թէ որպէս պատմական երեւոյթ, որու նկատմամբ մենք որոշ հարցեր ունինք։
Գիտենք որ Ամերիկան եւ Իսրայէլը որոշ համաձայնութիւններ կնքած են Իրանի հետ կապուած եւ ռազմական միջամտութեան հաւանականութեան մասին կը խօսուի։ Ձեր կարծիքով ասիկա ի՞նչ ազդեցութիւն պիտի ունենայ Հայաստանի վրայ, մասնաւորապէս Ատրպէյճանի հետ իրականացուող բանակցութիւններու տեսանկիւնէն։
Ես այդ գրուած պայմանագրութիւններու կամ նոյնիսկ բանաւոր, ծանօթ չեմ։ Բայց շատ յստակ է, որ Իսրայէլը շատ մեծ ջանք կը թափէ, որ Ամերիկան յարձակի Իրանի վրայ։ Սա մէկ իրականութիւն է։ Երկրորդը նաեւ իրականութիւն է, որ Թրամբ ալ խօսած է, որ եթէ բանակցութիւնները չյաջողին, ոեւէ բան կրնայ պատահիլ։ Հիմա այդ ոեւէ բան պատահիլը այսինքն Ամերիկայի օգնութեամբ կամ Ամերիկայի ռազմական գործողութիւնը Իրանի դէմ ես քիչ հաւանական կը նկատեմ։ Որովհետեւ իր բոլոր խնդիրներով հանդերձ Թրամբը չուզէր Իրանի դէմ պատերազմիլ։ Իր առաջին նախագահութեան շրջանին բոլոր խորհրդատուները, նախարարները կ՚ըսէին «Յարձակինք Իրանի վրայ», ինքը «ո՛չ» ըսաւ։ Իսրայէլ եւ իր գործակալները ամէն ձեւ կը փորձեն գրգռել եւ հասցնել պատերազմի։ Ես քիչ հաւանական կը գտնեմ այդ վարկածը, որովհետեւ Թրամբ գիտէ թէ այդ այնքան դիւրիւն բան չէ, ինչպէս Իրաքը։ Իրանը Իրաք չէ։ Իրանը շատ հին պետութիւն է։ Իրանը շատ յստակ քաղաքակրթութիւն ունի եւ պետական մտածողութիւն։ Անոնք ալ զգոյշ են։ Չեն ուզեր պատերազմի երթալ։ Ես կը կարծեմ որ ձեւով մը պիտի հասնին այնտեղ ինչ որ Պայտընէն առաջ Օպաման հասած էր եւ Թրամբը պիտի ըսէ յաջողեցայ բանակցութիւններով։ Թրամբին մօտելը այդ է։ Յիշենք թէ Չինաստանի դէմ ինչեր ըսաւ, 145 տոկոս մաքսային տուրք եւ այլն…իջաւ 100-ի, 30-ի եւ ատիկա յաղթանակ հռչակեց։ Այդ ի՞նչ յաղթանակ է։ Բայց ինքը այդպէս է։
Իսրայէլի եւ Ատրպէյճանի յարաբերութիւնները շատ հին են։ Այսինքն Ատրպէյճանի մէջ 90-ական թուականներէն ի վեր։ Իսրայէլի համար երկու մեծ նշանակութիւն ունեցող գործօններ կան։ Մէկը որ Ատրպէյճանը 20-25 տարի է որ կը փորձէ օգտագործել եւ չէ յաջողած։ Իրանի հիւսիսը 20 միլիոն ազէրի ծագումով պարսկահպատակներ կան։ Իսկ միւսը նաւթն ու կազն է Իսրայէլի համար։ Իսրայէլը այդ բոլորը կը ստանայ նաեւ ռազմական օգնութիւն տալով Ատրպէյճանին։
Ասոնք մեզի համար շատ վտանգաւոր է։ Նախ Իրանի դէմ պատերազմը ընդհանրապէս մեզի համար վնասակար է։ Որովհետեւ Իրանը մեր մօտ գործակիցն է։ Իրանի հետ մեր յարաբերութիւնները չեմ ըսէր ռազմական, բայց սդրաթեժիկ նշանակութիւն ունին։ Իրանը միակ երկիրն էր, որ չէզոք մնաց առաջին պատերազմին, սահմանը չգոցեց։ Ատրպէյճանը Թուրքիան դաշնակից դարձուց եւ սահմանը գոցեցին, այն բանով որ էդնիկ եղբայրներ են, զարմիկներ են։ Իրանէն պահանջեց նոյնը, ըսելով որ «մենք բոլորս շիա ենք»։ Իսկ Իրանը, երբ կ՚ըսեմ պետական մտածողութիւն ունի։
Ես խօսած եմ, Իրանի հետ բաւական բանակցած եմ ժամանակին, բայց յետոյ ինձ յաճախ կը հրաւիրէին, տարին մէկ կամ երկու անգամ Թեհրան եւ Պարսկաստանի ուրիշ տեղեր քոնֆերանսներու, որու ընթացքին ինծի ծանօթ պետական մարդիկ կու գային կը խօսէինք։ Եւ հարցուցած եմ իրենց, կ՚ըսէին «Մենք ապուշ մարդիկ չենք, որ գոցէինք սահմանը, ատիկա պիտի նշանակէր, որ մենք Հայաստանի դէմ ենք եւ պիտի նկատուէր որպէս կրօնական աքդ։ Հակամարտութիւնը պիտի վերածուէր կրօնականի, իսկ մենք չենք ուզեր ատիկա»։
Շատ լուրջ մտածում է։ Բայց ընդհանրապէս պետութեան մը իր հարեւաններու հետ յարաբերութիւնը շատ լուրջ քաղաքականութիւն է։ Իրանի կողմէ Հայաստանի հետ շատ ուղիղ եւ հետեւողական քաղաքականութիւն է եղած։ Իրենք ըսած են որ սահմանի փոփոխութիւն չեն ուզեր եւ այդ կը վերաբերէր եւ Ղարաբաղին եւ հիմա կը վերաբերի Ատրպէյճանի պահանջներուն։ Բայց եթէ նման բան պատահի Հայաստանի համար չեմ ըսեր կործանիչ է, բայց շատ լուրջ հարց է։ Երկու պատճառով, մէկը այն է, որ Իրանը այնքան զբաղած պիտի ըլլայ, որ նախ Ալիեւը օգտագործէ այլընտրանքը որ ունի եւ հիմա չօգտագործէր։ Մեղրին բանակով առնելու, ռազմական միջոցով առնելու։ Այնտեղ միշտ այլընտրանք կայ։ Մեր խնդիրը Ատրպէյճան, Թուրքիա եւ այլ երկիրներ այն է որ մենք չենք տեսներ որ այդ երկիրները ընդհանրապէս այլընտրանք ունին։ Կրնան խաղաղութեամբ ընել կամ պատերազմով։
Երբ որ 25 տարի բանակցութիւն ըրինք եւ վրանին խնդացինք, վիրաւորեցինք հ՞ա։ Այդ մարդը ըսաւ «Կը բաւէ՛»։ Հիմա շատ օրինակներ կրնամ տալ, բայց այսօր չեմ ուզեր ատիկա եւ այնքան թէ ինչպէս մեր ղեկավարութիւնները եւ Հայաստան եւ Ղարաբաղ այդ սխալները գործեցին։ Շատ յստակ է եւ այնքան պոռոտախօս էինք չէ՞։ Տակաւին 2020-ին պատերազմէն առաջ Հայաստանի Պաշտպանութեան Նախարարը յայտարարեց՝ որ նոր պատերազմ, նոր հողեր։
Ի՞նչ կը նշանակէ։ Մանաւանդ երբ որ 2016 թուականին եղաւ չորս օրուայ պատերազմը եւ մենք կորսնցուցինք այդ չորս օրուայ պատերազմը։ Հող կորսնցուցինք։ Մեր քոնդրոլի հակակշռի տակ եղած հող կորսնցուցինք։ Եւ Սերժ Սարգիսեանը այն ատեն հասկցաւ որ մենք վտանգուած ենք։ Յայտարարութիւններ ըրաւ, որոնք շատ մօտ էին մեր մտածածին։ Որ ժամանակի ընթացքին հաւասարակշռութիւնը կը կորսուի, մեր ռազմական գերակայութիւնը պիտի կորսնցնենք, որովհետեւ Ատրպէյճանը եւ փող պիտի ունենայ եւ բաւական ունի։ Մենք բարեկամ չունինք։ Այդ մարդը Հայտարը սկսաւ, իսկ տղան աւելի ուժեղ կերպով հսկայ գումար դրաւ եւ իր բանակը վերածեց, որքան կարելի էր մօտ ՆԱԹՕ-ի բանակի մակարդակին։ Իսկ մենք անտեսեցինք։ Մենք պատասխանատուութիւն ունինք։ Հիմա չեմ ուզեր միւսներու մասին խօսիլ, թէ ինչ սխալներ գործուեցան այնտեղ։ Վերջը Իլհամը գնաց ըսաւ «Չէ, այսպէս չեղաւ, ուրեմն պիտի երթամ միւս միջոցին»։ Ես կը զարմանամ որ մենք դիմացանք 40 օր։ Իսկապէս տղաքը, այդ զինուորները ինչպէ՞ս կրուած պիտի ըլլան։ Բայց ռազմավարական սխալներ կային։ Օրատիզի սահմանէն, պաշտպանութենէն… Վերջը պաշտպանութիւն չկար։ Երկրորդ գիծ չկար։
Ղարաբաղցի գաղթականներու իրենց հողերուն վերադառնալը աւելի ու աւելի դժուար կը դառնայ։ Ձեր կարծիքով ի՞նչ թերութիւններ կան բանակցութիւններուն մէջ այս հարցին մասին։
Պէտք է շատ անկեղծ ըլլալ։Ինքնախաբէութիւն պէտք չէ։ Եւ անոր հետեւանքները ապրած ենք։ Ես կարելիութիւն չեմ տեսներ։ Ինչպէս ժողովուրդը, ղեկավարութիւնը, որ ոչ մէկ ձեւով չուզեց ոեւէ զիջում ընել անկախութեան գաղափարէն։
Միջազգային հասարակութիւնը Ռուսաստանը ոչ մէկ ձեւով չօգնեցին։ Ոչ 2020-ի պատերազմին, ոչ 2023 էդնիքական մաքրութեան օրերուն։ Հիմա պիտի յուսանք որ ուրիշ ձեւ պիտի մտածեն։ Այս ի՞նչ տրամաբանութիւն է։ Վերադարձի մասին Ալիեւը ըսած է. «եկէք, բայց պիտի ապրիք որպէս անհատ կամ ընտանիք, իբրեւ Ատրպէյճանի քաղաքացի»։ Չընդունեցինք։ Ուրեմն հիմա պիտի ընդունի՞նք։ Չէ՛ չենք ընդունիր։ Երբ որ կ՚ըսես պիտի վերադառնանք, ուրեմն պէտք ունիս նոր միջազգային ուժի, որ գայ ու քեզ պաշտպանէ։ Չկա՛յ նման բան։ Ռուսաստանը ունէր ատիկա եւ թողուց։ Իրեն համար աւելի կարեւոր էին Ատրպէյճանի պահանջները, որպէսզի ապագային Ատրպէյճանը արեւմուտքին չմօտենայ։
Ի՞նչ պիտի պատահի որպէսզի ատիկա փոխուի։ Ես չեմ տեսներ։ Պարզապէս կը կարծեմ որ ժողովուրդին կը փորձեն տակաւին համոզել՝ «հա՛ կրնանք վերադառնալ» ըսելով։ Մերոնց չեմ զարմանար այնքան, բայց Եւրոպայի մէջ կը խօսին վերադարձի մասին։ Ամերիկայի մէջ քոնկրէսականները կը խօսին…Կը մտածեմ թէ ինչո՞ւ կ՚ընեն ատիկա։ Իրենք գիտեն որ նման բան չի կրնար ըլլալ։ Ամենայնդէպս իրենք պատրաստ չեն ոեւէ բան ընելու։ Բայց կը մտածեմ պատճառը այն է, որ որոշ յանցանքի զգացում կայ, որ բան մը չըրին։ Եւ եթէ հարցը վերջացած է, ինչպէս կը կարծեմ ես եւ ինչպէս փաստօրէն է, այն ատեն պատասխանատուութիւն պիտի տրուի՝ ի՞նչ է Ռուսաստանի պատասխանատուութիւնը, ի՞նչ է Ֆրանսայի, Եւրոպայի կամ Ամերիկայի։ Իրենք չեն ուզեր այդ պատասխանատուութիւնը։ Իբրեւ թէ տակաւին հոգերնին է։ Ի՞նչ հոգերնին է։ Մեղք չե՞նք այլեւս։ Մե՞ղք չէ այդ ժողովուրդը, այդ փախստականները եկած են։ Լաւ է նստինք մտածենք ինչպէս կրնանք աւելի օգտակար ըլլալ։
Կառավարութիւնը կ՚ընէ շատ բաներ։ Բայց ակնկալութիւնները շատ են։ Ուրեմն տեսնենք թէ ինչպէս կարելի է այդ ժողովուրդին այնտեղ հանգստացնել։ Հանգիստ ապրելու, աշխատանք գտնելու, կամ բնակարաններ ապահովելու միջոցներ ստեղծել։
Այստեղ նաեւ Երեւանի մէջ նստող Ղարաբաղի ղեկավարներու պատասխանատուութիւնը կայ։ Տեսէք եթէ քաղաքականութիւնը փոխեն եւ ըսեն ինչ որ ես կ՚ըսեմ, ուրեմն իրենք ոչինչ են այլեւս։ Միայն եթէ այդ դատը պաշտպանեն իրենք բան մը կը ներկայացնեն։ Կրնան ժողովուրդի անունով իբրեւ թէ խօսիլ։ Բայց ատիկա ես կը մտածեմ իսկապէս նուազագոյնը վնասակար է։ Նաեւ այնտեղ այս ժողովուրդը կ՚օգտագործուի՝ ըսենք՝ Քոչարեան, Դաշնակցութիւն, Սերժ…Փաշինեանի դէմ հանելու համար։ Ժողովուրդին հետ խօսիք շատեր պիտի ըսեն «Փաշինեանի յանցանքն է»։ Փաշինեանը անշուշտ պատասխանատուութիւն ունի։ Բայց պատասխանատուութիւնը 25 տարուայ պատասխանատուութիւն է։ Մաքսիմալիզմի՝ օրինակ ամբողջ սփիւռքը ոեւէ զիջումի դէմ հանել, «ոեւէ այդ գրաւած տարածքները ետ չենք տար» ըսելը՝ պատասխանատուութիւն չէ՞։
Հայաստանը պաշտօնապէս սկսաւ Եւրոպական Միութեան անդամակցութեան գործընթացը։ Կ՚ուզեմ ձեր կարծիքները առնել այս հարցին մասին։ Ինչպէ՞ս պէտք է Հայաստանը հաւասարակշռութիւն պահպանէ Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի հետ իր յարաբերութիւններուն մէջ։
Գիտէք այս պարագային կը դժուարանամ։ Այսինքն որպէս ապագայի ծրագիր կը հասկնամ եւ լաւ է Եւրոմիութեան անդամ ըլլալ։ Երկրորդ կէտը այն է որ տասնամեակ պիտի առնէ։ Մի քանի տասնամեակ։ Այնտեղ հասնիլը դիւրին չէ։ Երրորդ կէտը այն է որ Եւրոմիութիւնը այն չէ ինչ որ էր տասը տարի առաջ։ Հիմա տեսնենք այս Թրամբի գալով , Թրամբի քաղաքականութեամբ պիտի ուժեղանա՞ն, թէ աւելի տկարանան։ Թրամբը կ՚ուզէ տկարացնել։ Նոյնը Փութինը։ Իմ փրոպլեմս հետեւեալն է որ եթէ Եւրոմիութեան անդամ ենք անոր հետ անվտանգութեան համակարգ կա՞յ։ Առայժմ չկայ։ Բայց եթէ մենք կարողացանք Ատրպէյճանի հետ հարցը լուծել, որու պարագային Թուրքիան կը լուծուի, այն ատեն մենք համակարգին այդքան պէտք չունինք։ Կը մնայ որ Ռուսաստանը չուզէր։ Ռուսաստանը դէմ է։ Հիմա մեծ խնդիրը այս պայմաններու տակ Ռուսաստանի դերն է։ Պիտի կարողանա՞յ վերականգնել։ Տես երեք հանրապետութիւն է, որ առաջ մենք Ռուսաստանի հետ էինք, Վրաստանը Արեւմուտքի հետ էր։ Ատրպէյճանը չէզոք էր։ Ան դեռ այդպէս է։ Շատ լաւ կը խաղայ։ Ո՛չ ՆԱԹՕ-ին կը մօտենայ, ոչ Եւրոպային, բայց Եւրոպային հետ պիզնս կ՚ընէ։ Եւրոպային կը մասնակցի որոշ կառոյցներու մէջ։ Իսկ Վրաստանը հիմա քիչ մը փոխուած է, աւելի համակերպող է Ռուսաստանին։ Իսկ մենք է որ կը փորձենք հաւասարակշռել եւ Ռուսաստանին կ՚ըսենք որ «Դուն պարտականութիւններդ չկատարեցիր։ Ատոր համար մենք ինչպէ՞ս վստահինք քեզի»։
Իմ կարծիքովս անվտանգութեան համակարգը մի քանի տարր պէտք է ունենայ։ Մէկը Հայաստան-Ատրպէյճան, Հայաստան-Թուրքիա այդ հարցը պէտք է լուծուի։ Միւսը այն է որ ես կը կարծեմ Վրաստան-Հայաստան-Ատրպէյճան պէտք է սկսին գործակցիլ։ Սկսելով հիւմանիդար հարցերով, Էփիտեմիք հարցեր, կանանց եւ երախաներու շահագործում սահմաններու վրայ, բնական աղէտներու մէջ իրար օգնել… Եւ այդ պարզ բաներով եւ յետոյ կամաց կամաց քաղաքական դիմագիծ ունենար։ 30 քանի՞ տարիէ երեք անկախ պետութիւն են մէկ հատ ծրագիր չունին միասին։ Նորմալ չէ։ Իսկ եթէ այդ երեքը սկսին գործակցիլ, մեր ժողովուրդին մէջ ալ մտահոգութիւնը որ կայ «Ռուսաստանը չկայ, Եւրոպան ի՞նչ է, ի՞նչ պիտի ընենք» այդ մտահոգութիւնն ալ կը պակսի։ Այդ հարեւանութիւնը պէտք է ընենք եւ ատիկա մեզ կ՚ուժեղացնէ։ Երեքն ալ կ՚ուժեղացնէ։ Եւ աւելի նուազ կ՚ենթարկուինք Ռուսաստան, Թուրքիա, Իրան… մեծերու խաղերուն։
Եւրոպայի քայլը լաւ է։ Փութինը անշուշտ չի հաւնիր։ Ռուսաստանը համաձայն չէ այդ բանին եւ կ՚ըսէ «Տնտեսական մենք գործակցութիւն ունինք» եւ այլն, բայց այդ կը նշանակէ որ իրենք տնտեսական համագործակցութիւնը, որպէս զէնք պիտի գործածեն մեր դէմ։ Բայց այդքան դիւրին չէ այդ ընելը, եթէ այդ տեսակ բան ընէ մեր ժողովուրդը լրիւ կը կտրուի Ռուսաստանէն։ Եւ անոնք կը վախնան անկէ։ Ատոր համար նոյնիսկ մեծ պետութիւնները փոքրերու դէմ այնքան հանգիստ չեն երթար երբ որ զէնք ունին, միջոց ունին պատժելու։ Այդքան դիւրութեամբ չեն օգտագործէր այդ զէնքը։ Ուրեմն սա կը նշանակէ որ մեր ժողովուրդի մէջ գիտակցութիւն եւ հասկացողութիւն պէտք է թէ ինչ կը նշանակէ սա ընել, ինչ կը նշանակէ դա ընել։