Ամէն մարդ պէտք է որ գիտնայ իր սինոռը։ Այն ժամանակ ո՚չ վէճ տեղի կ’ունենայ ո՛չ ալ՝ անհամաձայնութիւն։ Նոյն օրէնքը, կը կարծեմ, նկատի պէտք է որ առնեն նաեւ սինոռակից երկիրները։ Այն ժամանակ անոնք կը մնան լաւ դրացիներ ու երկու ժողովուրդները խաղաղութեան մէջ կ’ապրին։ Համաձա՞յն էք… Պատասխան չունի՞ք… Կը ներէք, յարգելի ընթերցող, ես եմ մեղաւոր. Ես ձեզի չներկայացուցի «սինոռ» բառը։ Ան պարզապէս կը նշանակէ «սահման»։ Մինչեւ 12-րդ դար յունական «սինոռ» բառը մեր լեզուի մէջ կարեւոր պաշտօն կը կատարէր երբ Հայաստանը սահմանակից էր յոյներու կայսրութեան հետ։ Իսկ այսօր, երբ Հայաստանը ունի այլ դրացիներ եւ անոնց հետ սահման զատելու, նշելու, պահելու, բանալու, գոցելու տագնապ՝ յիշեցի միջնադարեան «սինոռ» բառը եւ որոշեցի անոր երկար ու բարակ պատմութիւնը գրի առնել։
Հայաստանի առաջին սինոռը
Հայոց լեզուի համար 900-1100 թուականներու բառ է «սինոռ», երբ հայերս սահմանակից էինք բիւզանդացիներու հետ։ 11-րդ դարուն, երբ Անին ինկաւ եւ չմնաց պետական սահման՝ անհետացաւ նաեւ «սինոռ» բառը։ Ան բիւզանդական ժամանակաշրջանի σῠ́νορον (սինոռոն) բառն է, ժամանակակից յունարէն σύνορα (սինոռա)։ Միջազգային պատմութեան մէջ «սինոռ» բառը տարածուեցաւ այնքան ինչքան ընդարձակուեցաւ Բիւզանդական կայսրութիւնը. պուլկարերէն, մակեդոներէն, խրուատերէն, ռումիներէն (Պալքանեան թերակղզիի հարաւը ապրող ազգ) «սինուռու», սերբերէն եւ հին գաւառական թրքերէն «սինոռ», արդի թրքերէն «սնըր» (sւnւr), հայկական գաւառներու մէջ, Կարին, Խարբերդ, Մուշ եւ Համշէն՝ «սինոռ», Եւդոկիա եւ Ամասիա՝ «սընըր»։ Միջին հայերէնի մէջ բառս կը նշանակէր «սահման, սահմանանիշ», գաւառաբարբառներու մէջ մինչեւ 18-րդ դար՝ «արտերու միջեւ չհերկուած շերտ» (երկու արտերու սահմանը)։ Սինոռ բառը կը նշանակէր նաեւ «պայման, որոշում»։ Դուք, յարգելի ընթերցող, հին համաձայնագիրի մը ստորագրութիւններու քով եթէ հանդիպիք «Վկայքն սինոռին» արտայայտութեան, այդ անունները պարզապէս վկաներն են «որոշումի»։
Գրական գինոռներ
«Սինոռ»բառը իր պատմութեան փառքի էջերը ունեցաւ հայկական ժողովրդական հէքիաթներու եւ վէպերու մէջ։ Ես այս գիշեր հայկական բարբառներու բոյրը պարունակող այդ գիրքերու մէջ պտոյտ մը կատարեցի, առանց ոեւէ մէկուն սինոռը հատելու ի հարկէ, քաղեցի ընտիր խօսքեր եւ ձեզի համար կազմեցի բանաւոր սինոռներու հետեւեալ ժողոուածուն. «Թագաւորն ասաց-. Էլ իմ սնըռ պահողը ո՞վ կ’ըլի», ժողովրդական հէքիաթ, «Հէ՜յ, ո՞ւր ես իմ սինոռը քանդում», Խաչիկ Դաշտենց, «Այս գետը երկու գիւղերու սինոռ է», Մալխասեան, «Կանանչ սինոռ նստինք, հաց ուտենք», ժողովրդական հէքիաթ, «Անտառը սինոռ է, փայտ կտրել արգելուած է», Մալխասեան, «Թագաւոր կատղեց.- Վեվ (ո՞վ) է էտ ղոչաղ մարդը, որ իմ սինոռի մէջ իրա հմար շինութուն շինէ», ժողովրդական հէքիաթ։ Յարգելի ընթերցող, մեր մշեցի հայրենակիցները ունեցեր են նաեւ յայտնի արտայայտութիւն մը. «Զոռպին սինոռ չկայ», այսինքն ուժեղը սահման չի ճանչնար, զօրաւորին ամէն ինչ հասանելի է։
Մեզի երկու սինոռի կը բերէ՞ք
Այսօր, «սինոռ»բառը մեր մայրենիէն կը բացակայի։ Բայց, ինչո՞ւ կը բացակայի նաեւ «սինոռի» կոչուած ճաշը, գիտէք չէ՞, լազերու եւ աճառացիներու նախաճաշի յայտնի խմորեղէնը։ Ուրախ եմ, որ վիրերու խաչապուրին տեղ գտած է հայաստանեան խոհանոցի մէջ, բայց, ինչո՞ւ զրկուած ենք սինոռիէն։ Չ՞է որ մարդկային ախորժակը սահմաններ չի ճանչնար։ Իսկ եթէ դուք մինչեւ այսօր, յատկապէս ձմրան ցուրտ օրերուն, սինոռի ուտելու բախտաւորութիւնը չէք ունեցած, ես ձեզի բացատրեմ, թէ ի՚նչ է ան։ Յոյսս ան է, որ բարեխիղճ խոհարար մը հայկական խոհանոցը անոր հետ հարստացնէ։ Սինոռին աճառական նախաճաշի գլուխ գործոցն է։ Սինոռիի հիմնական բաղադրիչը անթթխմոր խմորի շատ թեթեւ, բարակ շերտեր են՝ «թիթեղներ»։ Սինոռին լեռնային կարագով եւ պանիրի կաթնաշոռով փուրի մէջ կը դնեն, ապա վրան կ’աւելցնեն պանիր եւ այլ բաղադրիչներ, ինչպէս՝ կասիա (դարչին), չամիչ եւ ընկոյզ։ Աճառիոյ մէջ «պատուական» է սինոռին, որովհետեւ գիւղական հարսնիքներու «սուփրա» կոչուած շքեղ սեղաններու վրայ ան յատուկ պատուի կ’արժանանայ։
Մեր լեռնաշխարհի հին սինոռները
1618 թուականին Կարնոյ մէջ ծնած եւ ենթադրաբար նոյն քաղաքի մէջ մահացած պատմիչ, ժամանակագիր եւ աշխարհագիր մըն էր Յակոբ Կարնեցին։ Անոր աշխատասիրութիւններու շնորհիւ մենք ունինք «սինոռ»բառի ընտիր գործածութիւններ։ Կարնեցիի «Տեղագիր Վերին Հայոց» երկը (հրատարակուած, ֆրանսերէնի թարգմանուած) պատմական, աշխարհագրական եւ ազգագրական կարեւոր տեղեկութիւններ կը պարունակէ յաճախ հելենիստական ազդեցութեան տակ մնացած Փոքր Հայքի քաղաքներու եւ անոր գաւառներու վերաբերեալ։ Ահա այդ գիրքէն պատառիկներ, ուր ամէն գիւղի եւ աւանի տարածութիւնները յստակօրէն սահմանուած են. ԿՈՒՄՈՒՇԽԱՆԱ.- Վայելուջ եւ մրգաւէտ վայրք, եւ բնակիչք սորա Հայք եւ Հոռոմք բազում, եւ կայ եկեղեցիք հրաշալիք Հայոց եւ Հօռմոց… Ունի ձորս այս սինոռ մինչեւ Տրապիզօն։ ՄԱՆԱԶԿԵՐՏ.- Քաղցր երկիր եւ բնակարան Հայոց եւ Մարաց եւ ունի սինոռ մինչ ի Արճէշ, Խլաթ է Արծկէ։ ԲԻՆԳՕԼ .- Զանազան եւ անթիւ ակունս ջրոց բղխելոց սառն եւ բարեհամ, որ այժմ Բինգօլ ասի, որ գետն Արազ ի սորա լերանցն ելանէ եւ գնացեալ իջանէ ի մէջ դաշտին Բասենոյ եւ ունի սինոռ մինչեւ Բասեն, Արզրում եւ Կեղի։ ՎԱՐԴՕ.- Գաւառ մի փոքրիկ, եւ ունի գիւղք եւ աւանք բազում գեղեցկաշէնք Հայոց եւ Քրդաց, իւղ եւ մեղր բազում եւ ամենայն բարութեամբ լի. եւ ունի սինոռ մինչ ի վանս Գլակա սուրբ Կարապետին։
Սինոռցի հայրենակիցներ
Յակոբ Կարնեցիի օրերէն մինչեւ այսօր երկրիս սահմանները փոխուեցան։ Բայց, ի՜նչ հրաշք, երկու գիւղ, լեռներու մէջ թագնուած երկու բնակավայրեր իրենց անունը պահեցին. Սինոռ։ Առաջինը Փոքր Հայքի Սինոռ գիւղն է, որ կը գտնուէր Սեբաստիոյ Շապին Գարահիսար գաւառի մէջ Գայլ գետի (յուն.՝ Լիւքոս) ակունքներու վրայ։ Իսկ պատմականօրէն աւելի յայտնի Սինոռը կը գտնուէր Էրզրում (Կարին, յուն.՝ Θεοδοσιούπολη, Թէոդոսուպոլիս) գաւառի Բաբերդ գաւառակի մէջ։ Հոն է, որ Պանտոսի Միհրդատ Զ թագաւորը Հայաստանէ վերադարձին կանգնեցուց աշտարակ մը։ Յիշեցնեմ, թէ Միհրդատ Զ. Թագաւորի փեսան էր «հելենասէր» Մեծն Տիգրանը։ 1920-ական թուականներուն սինոռ գիւղին անունը արձանագրուած էր որպէս Sünür։ 1959 թուականին թիւ 7267 օրէնքով ան վերանուանուեցաւ՝ Çayւryolu։
Խօսքի ազատութիւնը սինոռ ունի
Յունական լեզուն իր «սինոռոս» բառով չորս հատ բաղադրեալ բառ ունի։ Անոնք (թարգմանաբար) «սահմանազուրկ», «անսահման», «սահմանակից» եւ «սահմանապահ» կը նշանակեն։ Իսկ աշխարհաբար հայերէնը եթէ «սահման» բառի փոխարէն որոշած ըլլար անոր յունական հոմանիշը գործածել՝ ահա, թէ ինչ բառեր պիտի ունենայինք. սինոռապահ, սինոռակից, սինոռազուրկ, անսինոռ, սինոռապատ, կրկնասինոռ...։ Առաւելաբար, հայոց սինոռազօրքը պիտի պաշտպանէր սահմանները, կառավարութիւնը նիւթական աջակցութիւն պիտի տրամադրէր սինոռաբնակ հողագործերու համար, կառավարութիւնը ներդրումներ պիտի կատարէր սինոռամերձ համայնքներու զարգացման համար, հայրենի մամուլի մէջ լոյս պիտի տեսնէին սինոռազատման եւ սինոռաբաժանման լուրեր, մոլորած եւ դրացի երկիրի սինոռագիծը ակամայ անցած հովիւը պիտի վերադարձուէր անվնաս, խաղաղութեան պայմաններու տակ պիտի ուրախանայինք, որ վերջին օրերուն սինոռախախտումներ չեն արձանագրուած։ Նոյն ժամանակ թերթերու մէջ պիտի հանդիպէինք զգայացունց վերնագիրներու. «Սինոռազատման աշխատանքները ընդանում են Սիւնիքի մարզում», «Նոր սինոռաքար Տաւուշի սինոռամերձ գիւղերու մէջ», «Հայ-թրքական սինոռը 2026 թուականին բացուելու է»։ Իսկ Երեւանի մէջ դատաւոր մը պիտի վճռէր. «Խօսքի ազատութիւնը սինոռ ունի, երբ այն սպառնում է պետութեանը»։
Գիրքեր
Թէեւ անսահման են եղած հայ հեղինակի մտքի սինոռները, զարմանալին ան է, որ «սինոռ»բառով գիրք չենք ունեցած։ Այս գիշեր ես, անսինոռ գթութեամբ որոշեցի այդ բացը գոցել եւ մտքիս մէջ յղանալ այնպիսի խորգիրներ, որոնք պատիւ պիտի բերէին թէ հայկական գրատպութեան եւ թէ «սինոռ»բառին։ Ահա քանի մը առաջարկ. «Բաց եղան սինոռները - բանաստեղծութիւններ», «Սինոռի փշաթելերը - յեղափոխականի մը յիշատակները», «Սինոռէն անդին - գաւառական պատմուածքներ», «Աղաւնին եւ սինոռը - թատերախաղ երկու արար», «Հաւատքի սինոռը - քարոզներ եւ բարոյական դասեր», «Հայաստանի սինոռները ըստ Անանիա Շիրակացիի Աշխարհացոյցի - պատի քարտէզ միջին կարգի դպրոցներու համար», «Հայաստանի պատմական սինոռաքարերը - պատկերազարդ ալպոմ», «ՀՀ Սինոռադրութիւնը»…։
«Սինոռ քաշէծի դօստերուս առաճ»
Հայկական երգարաններու, տաղարաններու, ձայնադարաններու մէջ շատ փնտռեցի «սինոռ»բառը։ Ելայ Կարին, իչայ Խարբերդ, գացի Մուշ, հասայ Ղարս… Աշխատանքս մնաց ապարդիւն։ Բայց, որպէս սրտի մխիթարանք ես գտայ ընտիր մեղեդի մը։ Յունախօս Պոնտոսի Համշէն քաղաքի քաղցրահնչիւն բարբառով գրուած «Չխելօքացայ» բանաստեղծութիւնն էր ան, հեղինակը՝ Ռոզա Խաստեան։ Յուզիչ էին անոր խօսքերը, խոհական եւ իմաստասիրական. ահա բնագիրը.
Դուշմօննուս հէդը դօստուտին արի,
սինոռ քաշէծի դօստերուս առաճ,
Խէլըխաս մաշտկած խէլք սօրվէծուծի,
Հայվըննուն խէլկի խըրադը առաձ։
Ահա բանաստեղծութեան տող-առ-տող թարգմանութիւնը. «Թշնամիներուս հետ բարեկամութիւն ըրի / Սահման քաշեցի բարեկամներուս առաջ, / Իմաստուն մարդոց խելքը սորուեցայ, / Բայց, յիմարներու խելքի խրատը ընդունեցի»։
Եարս եկաւ մեր պաղչայի սինոռը
Հասանք մեր զրոյցին սահմանը։ Որպէս հրաժեշտ, որոշեցի «սինոռ»բառին բարիք մը ընել եւ անոր շնորհել քանի մը երգ։ Յոյսս ան է, որ բարեգութ երգահան մը ականջ տայ այս խօսքերուն եւ յօրինէ նոր երգեր՝ հին բառով. Ահա քանի մը առաջարկ. «Մեր տուն ձեր տուն սինոռ, սինոռ», «Սէրս չունի սինոռ», «Երջանկութիւն անսիտօռ», եւ հրաժեշտի «յօրինուած» երգը մը.
Եարըս եկաւ մեր պաղչայի սինոռը
Ձեռքը ծաղիկ, ծոցը խընձոր, ալ, ալ,
Վարսերն ոսկի թելի նման ոլորած,
Դէմքն է արեւ, յօնքը կամար, ալ, ալ։