Լրագրողների մէջ կան բացարձակ քաջեր, որոնք գնում են ճշմարտութեան յետեւից՝ մտնելով սուտի եւ կարծրատիպերի կողմից «ականապատուած» դաշտ։ Շատերը կեանքով են վճարում իրենց խղճին ծառայելու համար։ Այդպիսին էր մեր Հրանդը (1954-2007)։ Այդպիսին էր Պոլիտկովսկայեան (1958-2006), ով չէր վախենում լուսաբանել Չեչնեայի պատերազմի պետական տեսակէտին հակառակ իրական պատկերը եւ որին այդ պատճառով գնդահարեցին շէնքի վերելակի մէջ։
Այդպիսին էր չեխ իրաւապաշտպան, հրապարակախօս եւ լրագրող Դանա Մազալովան (1954-2020) եւ ատրպէյճանցի լրագրող-քամերաման Ճինկիզ Մուստաֆաեւը, որին ցաւօք վերացրեցին 3 ամիս անց՝ իր լրագրողական պարտքը ազնուօրէն կատարելու համար։
Սումգայիթ եւ Խոճալու
Այսօր ես ուզում եմ փառաբանել չեխ լրագրողի անունը՝ Դանա Մազալովային։ Ես նրան տեսել էի տարիներ առաջ «Մոսկուա» կինօթատրոնում, երբ ցուցադրւում էր ֆիլմը Խոճալուի մասին։ Ֆիլմը մարդիկ դիտում են տարբեր լեզուներով զուգահեռ այն կեղծ տեղեկութիւնների, որոնք տարածում են ատրպէյճանական իշխանութիւնները, որպէսզի լռեցնեն Սումգայիթի փաստը(1988, Փետրուար)։ Իմ սումգայիթեան գրութեան մէջ, խնայելով ընթերցողին, չպատմեցի այդ սպանդի մանրամասներից։ Բայց այսօր ստիպուած եմ երեք դրուագ դնել։ Երեւակայէք դեռահաս ամբոխին, որոնք տանում են փողոցներով բոլորովին մերկ կնոջը եւ նրա մարմինը ծածկուած է հանգցրած ծխախոտի հետքերով, յետոյ նրան դաժանաբար քարկոծում եւ քարշ են տալիս փողոցով. տեսնողը վկայում է, որ այդ կինը դեռ ողջ էր...։ Կամ երեւակայէք, որ Պաքւում, արդէն 1990-ին ծառերի ճիւղերին ոտքերից կախել էին մարդկանց եւ ամբողջ գիշեր քաղաքը լսում էր կախուածների ոռնոցը...։ Իսկ երբ մարդիկ օր-ցերեկով վերեւ էին նայում, ապա տեսնում էին, ինչպէս էին բարձրայարկ շէնքի պատուհանից վայր գցում ծեր կնոջը եւ փոքրիկ երախային իր մանկասայլակով։ Սպանութեան պատճառը նրանց հայ լինելն էր։ Կայ յատուկ կայք ողջ մնացածների վկայութիւններով։ Սովետական Միութեան վերջին տարիներն էին, երբ կատարուեց այդ չլսուած եղեռնը եւ դիտուեց ոչ թէ որպէս ազգային հողի վրայ կազմակերպուած ոճրագործութիւն, այլ՝ որպէս խուլիգանութիւն, եւ ոչ ոք չկրեց պատիժ, իսկ աշխարհը «Սումգայիթ» անունը չլսեց, որովհետեւ այդ անունից աւելի բարձր հնչեց «Խոճալու» անունը որպէս հայերի կողմից իրականացրած սպանդ, բայց ճշմարտութիւնը Խոճալուի մասին ժամանակ առ ժամանակ բարձրաձայնում են նաեւ Ատրպէյճանում՝ Ալիեւի ընդդիմադիրները։ Ատրպէյճանցիները ասում են Խոճալի։ Խոճալուի դէպքերը կատարուեցին Փետրուարի 25 լոյս 26-ի գիշերը 1992-ին։ Այժմ անդրադառնանք Դանաին, որը գնաց այդ դէպքերի հետքերով եւ մէկ ամիս անց՝ 1992-ի Ապրիլի 1-ին «Նեզավիսիմայա գազետա», (ռուսերէն Անկախ թերթ)-ում տպագրեց հարցազրոյց Ատրպէյճանի առաջին նախագահ (1990-1992) Այազ Մութալիբովի հետ։ Դանան ասաց, որ թերթի համացանցում հասանելի է։ Ահա մի հատուած այդ հարցազրոյցից.
«Դանա- Ի՞նչ էք մտածում Խոճալուի դէպքերի մասին, որից յետոյ դուք հրաժարական տուեցիք. Խոճալուեցիների դիակները յայտնաբերուել են Աղդամից (Աղդամում այդ ժամանակ ատրպէյճանցիների դիրքերն էին եւ նրանք սպանուել էին այդ դիրքերի առաջ, այլ ոչ թէ Խոճալոյում-Ծ.Լ.) ոչ հեռու։ Ինչ-որ մէկը սկզբում կրակել է ոտքերին, որպէսզի նրանք չկարողանան աւելի հեռու գնալ։ Յետոյ գործի են դրել կացինը. Փետրուարի 29-ին իմ գործընկերները նկարահանել են նրանց։ Նոր նկարահանումների ժամանակ՝ Մարտի 2-ին նոյն դիակները գանգամաշկուել էին։ Ինչ-որ տարօրինակ խաղ... (Նկարահանումները Ճինկիզն էր իրականացրել, բայց Դանան զգուշանալով չի տալիս Չինգիզ Մուստաֆաեւի անունը-Ծ.Լ)
Այազ Մուտալիբով- Ինչպէս նշում են փրկուած խոճալուեցիները, այդ ամէնը կազմակերպուել էր, որպէսզի առիթ լինէր իմ հրաժարականի համար։ Ինչ-որ ուժեր գործում էին նախագահին վարկաբեկելու համար։ Չեմ կարծում, որ հայերը ֆաշիստական գործողութիւններում իրենց մեղադրելու հիմք տային ատրպէյճանցիներին։ Կարելի է ենթադրել, որ ինչ-որ ուժեր շահագրգռուած են խորհրդարանի նիստում այդ կադրերի ցուցադրմամբ՝ ուշադրութիւն իմ անձի վրայ սեւեռելու համար։ Եթէ ես յայտարարում եմ, որ դա ատրպէյճանական ընդդիմութեան մեղքն է, նրանք կարող են ասել, որ ես նրանց զրպարտում եմ։ Միջանցքը, որով մարդիկ կարող էին անցնել, հայերն այնուամենայնիւ թողել էին։ Ուրեմն ինչո՞ւ պիտի նրանք կրակէին։ Յատկապէս Աղդամին մօտ գտնւող տարածքում, որտեղ այդ ժամանակ բաւականաչափ զինուժ կար (ատրպէյճանական,-Ծ.Լ.), որպէսզի դուրս գար եւ մարդկանց օգնելու կամ պարզապէս բանակցելու, որ խաղաղ բնակչութիւնը հեռանայ։ Նման փորձ կիրառւում էր...»։
Ճինկիզ Մուստաֆաեւը որպէս թանկագին վկայ
Դանան Խոճալուի դէպքերի թանկարժէք վկան էր։ Նա չէր յոգնում հերքել ատրպէյճանական միֆը. «Ճինկիզը պատմում էր, որ եղել է իրադարձութիւնների վայրում երկու անգամ՝ Փետրուարի 28-ին եւ Մարտի 2-ին՝ ամէն ինչ նկարելով իր տեսախցիկով։ Լուսանկարներում ներկայացուող դիակները մեսխեթցի թուրքեր են, իսկ դիակները յայտնաբերուել են Ատրպէյճանի վերահսկողութեան տակ գտնուող տարածքում՝ Աղդամից 200 մեթր հեռաւորութեան վրայ։ Մուստաֆաեւի արած լուսանկարներում չկային մերկ դիակներ, կենդանի մարդիկ եւ Ճինկիզն անձամբ չի լուսանկարուել այդ ողբերգութեան ֆոնին։ Ատրպէյճանցիների՝ ներկայիս ցուցադրած կադրերն այն չեն, ինչ լուսանկարել է Ճինկիզը, դա Խոճալուն չէ։ Միաժամանակ Մուստաֆաեւը նշում էր, որ սկզբում կրակել էին մարդկանց ծնկներին, որպէսզի նրանք չկարողանան փախչել, ինչից յետոյ նրանց վերջնականապէս սպաննել են կացնով»։ Չինգիզը վախենում էր իր կեանքի համար, դուրս գալուց զրահաբաճկոն էր յագնում։ Դանան ամենուրէք պատմում էր, որ Խոճալուն գրոհող հայկական ինքնապաշտպանութեան ուժերը խաղաղ բնակիչներին միջանցք էին թողել մարտական գործողութիւնների գօտին անվտանգ լքելու համար։ Այդ միջանցքով մեսխեթցի թուրքերի հետ միասին անցել է նաեւ ռուս լուսանկարիչ Վիկա Իվլյովան, ով ոչ միայն կենդանի է մնացել, այլեւ հրապարակել է այդ իրադարձութիւնների կադրերը «Մոսկովսկիէ նովոստիէ» (Մոսկովեան լուրեր) թերթում։
Մի քիչ էլ քո մասին, Դանա
Դանա Մազալովան ծնուել է 1954-ին Չեխոսլովակիայի Սվիտավի քաղաքում։ 1993-ին Չեխիան ու Սլովակիան բաժանուեցին միմեանցից՝ թաւշեայ բաժանում տեղի ունեցաւ։
Սվիտաւի քաղաքը յայտնի է Օսկար Շինդլեռի անունով, ով ծնուել էր 1908-ին եւ եկրկրորդ աշխարհամարտին փրկեց 1200 հրեաների կեանք եւ որի մասին նկարահանուեց ֆիլմ՝ «Շինդլերի ցուցակը»։ 46 տարի անց Սվիտավի քաղաքում ծնուեց Դանա Մազալովան։ Նա դարձաւ իրաւաբան եւ Չեխիայի ամենյայտնի լրագրողներից մէկը, որը գրչով եւ քամերայով նետւում էր փլուզուած Սովետական Միութեան թէժ կէտերը՝ Վրաստան, Ուզբեքստան, Ղրղզստան, Ատրպէյճան եւ Հայաստան։ 1993-ին Չեխիայում Մազալովային շնորհեցին Krepelka հեռուստամրցանակը՝ Լեռնային Ղարաբաղի իրադարձութիւնները լուսաբանելու համար։ Դանան սիրահարուած էր Հայաստանին եւ Արցախին 1982-ից, բազմաթիւ փաստավաւերագրական ֆիլմեր հեղինակեց արցախեան ազատամարտի մասին, իսկ «Երկիր Արարատի տակ» ֆիլմը պատմեց 1988-ի Սպիտակի երկրաշարքի մասին։ Իր բնակարանը Պրահայի կեդրոնում Դանան կտակեց Արցախին։