Խրատական խօսքերու հանդիպեցայ երէկ գիշեր։ Երեք հատը թռթռացին ականջիս մէջ. «Ամենաուժեղ խօսքը երբեմն լռութիւնն է», «Երբեմն լռելը լաւ է», «Սէրը երբեմն լռութիւն է»։ Այս խաղաղ ժամուն ես որոշեցի լուռ չմնալ՝ խօսիլ «երբեմն» բառի մասին։ Արդեօ՞ք այս բառը, համեստ, անհամարձակ, ունեցաւ գրական վերելքներ, ո՚չ միշտ, ի հարկէ, բայց գոնէ՝ երբեմն։
Երբ երբեմն կարդաս գիրքը
Եթէ դուք, յարգելի ընթերցող, Աստուածաշունչ մատեանը ընթերցելու սովորութիւն ունիք, երբեմն-երբեմն կը հանդիպիք «երբեմն» բառին։ Զարմանալին այն է, որ այս բառի հետ կը խօսուին խրատական, իմաստասիրական խոշոր միտքեր։ Յիշեցնեմ նաեւ, թէ «երբեմն» բառը նախապէս կը նշանակէր «նախապէս»։ Ահա քանի մը ընտիր միտք. «Երբեմն էիք խաւար, արդ լոյս էք», «Երբեմն հեթանոսք էիք», «Երբեմն ապստամբք էիք յԱստուծոյ»։ Իսկ կայ մէկ այլ խօսք, որ կը պատմէ աշխարհի անցեալը. «Երբեմն աշխարհ ջրհեղեղաւ ապականեալ կորեաւ»։
Երբեմն ատելի էի
Իր նեղութեան օրերուն Մեսրոպ Մաշտոցը աղօթքի կը նստէր։ Ան Տիրոջ օգնութիւնը կը հայցէր։ Երբեմն ալ գրի կ’առնէր իր աղօթքները, որպէսզի մենք մեր յանցանքներէն մաքրուինք։ Մաշտոցի «Ի նեղութեան իմոյ» աղօթքը մինչեւ այսօր մնաց մեր շրթունքներու վրայ. «Ի նեղութեան իմում օգնեա ինձ, Տէր, / Որպէս երբեմն Յովնանու, / Եւ ողորմեա։ / Ի յանցանաց իմոց մաքրեա զիս, Տէր, / Որպէս երբեմն զմաքսաւորն, / Եւ ողորմեա»։ Մաշտոցի աղօթքի մէջ յանցանքէն դէպի մաքրութիւն ձգտում կայ։ Իսկ Նարեկ Մատեանի մէջ մենք կը տեսնենք դէպի անցանկալիին ընթացող մարդը. «Երբեմն՝ որդի, ապա՝ ատելի»։ Իսկ 1921 թուականին, մայիսեան պայծառ օր մըն էր, 16 Մայիս, Յովհաննէս Թումանեանը խօսեցաւ Արարիչի հետ, երբ զգաց, թէ կը մօտենայ Անոր. «Երբեմն, ասես, զգում եմ ես, թէ կը հասնեմ Նրա մօտ…»։
Միտքս երբեմն արթուն է
Ուշ-միջնադարուն, 1500-ականներ էին, Սուքիաս անուն տաղասացը, երբեմն բարի աշուղ, երբեմն «անառակ» մարդ, յիշեց իր հին մեղքերը, աղաղակեց, հառաչեց ու դառն կսկիծով ողորմութիւն խնդրեց Տիրոջմէ. «Ի միտս եկեալ երբեմն-երբեմն արթնապէս, / Յիշեմ զանցեալ անհուն մեղանս իմ պէս-պէս… / Տէ'ր, ողորմեա անառակիս հայրապէս»։ Իսկ երբ թերթենք մատեանները կը տեսնենք, թէ մարդը միշտ ալ մարդ է։ Ես հանդիպեցայ երկու արձանագրութեան՝ երկու անձի համար. հոգեւորակա՞ններ էին անոնք սեւազգեստ, կամ վարպետ որմնադիր, չենք գիտեր. «Երբեմն չար, եւ երբեմն բարի», «Երբեմն կարող, եւ երբեմն ոչ», (10-11րդ դար)։
Ես սոխակ էի երբեմն
Առաջին հայ կին լրագրողներէն է Տիկին Էլպիս Կեսարացեանը։ Ան էր, որ Պոլսոյ մէջ կիներու ազատութեան անհրաժեշտութիւնը պաշտպանեց։ Կը յիշեմ նաեւ Պէշիկթաշը. մայրաքաղաքի երբեմնի հայաշատ, պատկառելի թաղամաս, Գրիգոր Զոհրապներու, Հերանուշ Արշակեաններու, Շաւարշ Քրիսեաններու ծննդավայր, Մաքրուհեան վարժարանի բոյն Պէշիկթաշը ուր Կեսարացեանը ծնաւ 1830 թուականին։ Տիկին Կէսարացեանն էր, որ 1862-1863 թուականներուն հրատարակեց առաջին հայերէն կնոջական պարբերականը՝ «Կիթառ»ը։ Բայց տարիները անցան, Պէշիկթաշի «սոխակը» մարեցաւ։ Ինչո՞ւ։ Ինքը կը բացատրէ. «Կանայք նման են սոխակներուն, որոնք փոխանակ ինքնուրոյն երգելու, թոյլ կու տան ագռաւ-տղամարդոց հպարտութենէն փքանալու»։ Ապա, խմբագիր տիկինը, այրիացած, ամայացած, ողբաձայն քերթուած մը գրի առաւ ու զրուցեց սոխակի հետ. «Մի երգեր սոխակ ալ չես տարփալի, / Երբեմն գեղգեղանքդ էր ինձ տենչալի։ / Երբեմն երջանիկ փառօք պսակուած, / Չքնաղ փեսայիս շքով զարդարուած»։ Իսկ Պոսֆորի միւս ափին, «Իւսկիւտարի սոխակ» Պետրոս Դուրեանը տխրեցաւ, դառն արտոսրներ քարացան կուրծքին ներքեւ.
«Երբեմն հոգիս աստղի մը բոց
Եւ թիթեռնի մ՚ունէր թեւեր»
Երբեմն քնարական,
երբեմն դառն…
Մեր գեղապաշտ քերթողները, երբեմն կը մտածեմ, ինչո՞ւ տխուր էին, դալուկ եւ սիրախտաւոր… «Վանքը» վէպի մէջ Տիգրան Չէօկիւրեանը տուաւ պատասխան. «Երբեմն գիշերները քրտինքի բարակ, գաղջ եւ մածուցիկ խաւ մը մարմինէս կ’առկախուի, մինչդեռ անողոք հազ մը կողերս կը ցնցէ։ Թոքախտի սկզբնաւորութի՞ւն մըն է արդեօք»։ Այդ օրերուն Միսաք Մեծարենցը գրի առաւ «Տեսիլ» քերթուածը, ու նկարագրեց լիճ դարձած իր հոգին. «Երբեմն ամպոտ երկինք մը՝ շո՜ւտ կը պարզուի, / Ու լեղակի լիճ մը կ'ըլլայ՝ / Հոգւոյս շլացիկ ծովուն դիմաց»։ 1912 թուականին իր կնոջ նամակ ուղարկող Դանիէլ Վարուժանը ունէր կարօտի ախտը. «Քու բացակայութիւնդ տխրութիւն կ՚առթէ ինծի երբեմն»։ Վարուժանի հետ նոյն փողոցի վրայ ապրող Ռուբէն Սեւակը խաչակիր մըն էր երբեմն. «Դո՚ւն, Գողգոթա՚, ուր ներա հետ միասին, / Երբեմն ելայ, սիրոյ սեւ խաչն իմ ուսին»։ Իսկ Սիամանթօն նկարագրեց իր հոգւոյն խորութիւնները. «Հոգիիս մէջ երբեմն արշալոյսներ կ՚արիւնին»։
Սէրը երբեմն իր ոտքով կու գայ
Երբ արեւելքի մէջ լոյսը հանդարտիկ կը փախչէր ու շէկ էր երկինքը, Թումանեանը խօսեցաւ հեռացած սիրոյ մաին. «Սիրում էի երբեմն քեզ…»։ Պարոյր Սեւակը, երբեմն բարի, երբեմն ըմբոստ տղայ, կը սպասէր իր ցանկալիին. «Յիշի՚ր, որ միշտ ուշանում է ցանկալին, / Իսկ երբեմն էլ, իր ոտքով է երբ գալիս, / Չե՜ն ճանաչում…»։ Իսկ Յովհաննէս Շիրազը դիտեց մայր մտնող արեւը եւ լուռ իմաստասիրեց. «Ա՜խ արեւն էլ է երբեմն խաբւում»։
Լուր մը երբեմն…
Հեռատեսիլի պաստառի վրայ յայտնուեցան լուրեր. Քաղաքական պատգամ էր մէկը, հոգեւոր խրատ էր միւսը. «Գիտեմ, երբեմն ասածս դաւաճանական է հնչում, բայց պէտք է ասեմ… Երբեմն մենք սկսում ենք մեր բացայայտած թերութիւններից վախենալ», վարչապետը, «Իրականութիւնը երբեմն կոշտ է, բայց ան է միակ հողը, ուր սրբութիւնը կը բուսնի», հոգեւորական, «Խոշտանգում կատարած անձինք երբեմն անպատիժ են մնում», մամուլ։
Հրաժեշտ մը երբեմն
Ի՞նչ է «երբեմն» բառի արմատը, մտածեցի։ Երկու ծանօթ բառեր եկան ինծի յուշելու «մն» մասնիկը, մէկը «ոմն» էր, միւսը «ուրեմն»։ Գոհացած, որոշեցի աւարտել այս մտաւոր զրոյցը։ Որպէս հրաժեշտի խօսք, 1827 թուականին Կողբ աւանի մէջ ծնած, երկու տարեկանին կուրացած, Էրզուրումի մէջ «վարպետ»ի կոչում ստացած, Վաղարշապատի մէջ ապրած եւ ստեղծագործած Շիրինի մէկ երգը եկաւ յարմար։ Այդ երգի մէջ 30 տարեկան աշուղը (իր կեանքի վերջին տարին) տեսաւ, թէ անբախտ էր, խելագար, ողորմելի, երբեմն ալ՝ յուսահատ… Իսկ դուք, յարգելի ընթերցող, եթէ երբեմն յուսահատ էք, յոգնած, կամ անմխիթար, ապաւէն գտէք հայկական բառի մը հէքիաթային եւ խորհրդաւոր աշխարհի մէջ։ Հոն անկասկած կը գտնէք սիրոյ քաղցր թռթռացում մը.
Ակնարկեա՛, ո՛վ սիրուհի, ակնարկեա՛
Տկարիս, օգնեա սիրահարիս,
Անբախտութեանս ձեռքիցը
Ողորմելի եմ շատ, երբեմն էլ յուսահատ,
Ափսո՜ս, հազար ափսո՜ս, ապա վա՜յ ինձ
Խելագարիս, պանդուխտ եւ օտարիս։