Շաբաթ մը առաջ, յարգելի ընթերցող, մտքի թռիչքէ մը կայծ առած՝ վառեր էի «վառ» բառի պատմութիւնը։ Փայլուն էր ան, լուսաւոր ու պայծառ, ինչպէս հայու երեւակայութիւնը, մանուկի աչուկները, ազատամարտիկի յիշատակը, սիրոյ գիշեր մը պարզ ու ջինջ։ Նախորդ յօդուածի մէջ մտաբերեր էի նաեւ 19-րդ դարու սիրավառ քնարերգակներու այն քանի մը տողիկները, ուր «վառ» բառը դարձեր էր բանաստեղծի երազն ու կարօտը։ Իսկ այսօր, կ՚առաջարկեմ վերջին անգամ ճեմել այդ բառի գրական մոխիրներու վրայ, վայելել անոր ջերմութիւնը, ապա հեշտօրէն մարել զայն։
***
Չեմ գիտեր, թէ վարե՞լն է աւելի դժուար, թէ մարելը, բայց առաջինը, մանաւանդ «օրը ցերեկով» տան լոյսերը վառած ձգելը ընտանեկան բուռն վիճաբանութեան պատճառ կրնայ ըլլալ, եթէ ամուսնալուծութեան սեմին հասած ամոլ էք ամէն օր կռուող։ Առտնին այդ վիճակը զաւեշտական ձեւով կը փայլի 1984-ին պատկերահանուած «Մեր մանկութեան տանգոն» շարժանկարի մէջ, ուր Ռուբէնը (Մհեր Մկրտչեան) փողոցէն կը նկատէ, թէ կինը, Սիրանոյշը (Գալյա Նովենց) վառ պահած է լոյսերը։ Ռուբէնը իր կնոջ հասցէին անուղղակիօրէն կը պոռայ.
- Այս օրը ցերեկով լոյսը ինչո՞ւ կը վառէ... Մենք [պաշտօնապէս] բաժնուած չենք։ Որ կը բաժնուինք յետոյ ինչքան ուզէ վառէ։
Սիրանոյշը պատշգամէն բարձրաձայն կը պատասխանէ երկու ձեռքերը մէջքին դնելով.
- Քէֆս ինչքան կու տայ էդքան պիտի վառեմ, էդի իմ անձնական գործն է։ Ես ընձի բաժանուած կը համարեմ։
Դրացիներու զարմանքի մէջ անոնք կը շարունակեն բանավիճիլ.
- Թող վառէ՜, վառէ՜, ինծի վառեց, էրէխէքին վառեց, թող քաղաքն ալ վառէ։
- Ռուբէն տղայ, լոյսը վառել եմ ու պիտի վառեմ, ու էսօրից յետոյ էլ պիտի վառեմ, մարեմ, վառեմ, մարեմ, վառեմ, մարեմ...
- Վառէ՛, վառէ՜...
- Կը վառեմ, հենց պիտի վառեմ։
- Քու գործդ մենակ վառելն է։
***
Յարգելի ընթերցող, նկատեցի, թէ հայկական գրատպութիւնը չէ ունեցած բազմաթիւ «վառ» էջեր։ Հայ տպագրիչի զգուշութի՞ւնն էր միթէ պատճառը։ Ըստ երեւոյթին այս միավանկը կայծ չէ տուած հայկական խորագիրներուն։ «Վառ» անուն ունեցող հազիւ երեք հատոր գոյութիւն ունի հայկական գիրքի պատմութեան մէջ։ Առաջինը լոյս տեսեր է այն օրերուն, երբ հայը համայն կայսրութեան մը վառօդը կ՚արտադրէր ու մենատէրն էր այդ ռազմավարական փոշիին։ 1864 թուականին Պոլսոյ մէջ Յովհաննէս Միւհէնտիսեանի տպարանէն ներս լոյս տեսած այդ գիրքի անունն էր «Արքունի վառօդապետ վսեմաշուք եւ քաջանուն Պօղոս Պէյ Տատեան ամիրային դարձը»։ Երկրորդը քաղաքական հոտ ունի։ 1959 թուականին Երեւանի մէջ լոյս տեսած բանաստեղծութիւններու ժողոուածու մըն է՝ «Լենինը եւ վառարանի վարպետը»։ Իսկ երրորդը, Վահէ Յովակիմեանի «Վառուող անուրջներ»ը, արժանապէս լոյս տեսած է 1962 թուականին Պաքու քաղաքի մէջ՝ «Ատրբեջան» պետհրատի կողմէ, արդարացնելով գիրքին անունը, քանզի ըստ մէկ աւանդութեան այդ տարածութեան պարսկական պատմական անունը բուն կը նշանակէ «կրակի պահապան»։
***
Ինչպէս հայ տպագրիչները, նոյնպէս ալ հայ բանաստեղծները զգուշացան այս բառէն։ Արդարեւ, հայկական մատենագրութեան մէջ կը հանդիպինք քանի մը գործածութեան միայն։ «Վառ» բառի քնարական առաջին գործածութիւնը կը պարտինք հայկական միջնադարեան ամենէն վառ անունին՝ Գրիգոր Նարեկացիին։ Վարդավառի տաղի մէջ ան գրեց. «Գոհար վարդն վառ առեալ / ի վեհից վարսիցն արփենից»։ Վեց դար յետոյ, Սայաթ Նովայի նախորդը, տաղասաց Նաղաշ Յովնաթանը երգի մը մէջ բառիս տուաւ աշխարհիկ սիրային բովանդակութիւն. «Ինձ կու տեսնուս, աչքով կ՚անես, ծիծաղես, / Վառ կրակով սրտիս մէջն կու դաղես (շիկացած երկաթով դրոշմել)»։ Իսկ Սայաթ Նովան, իր վարպետի նմանողութեամբ շարունակեց Թիֆլիս քաղաքի երգարուեստի վառ աւանդութիւնը ու ըսաւ. «Էշխն վառ կրակ է՝ էրուելով գուքայ (կու գայ)»։
***
19-րդ դարուն հայ գեղապաշտները գրական նոր փայլ մը տուին «վառ» բառին։ Անոր հետ լուսաւորուեցան Վարուժանի, Շանթի, Թումանեանի եւ Իսահակեանի բազմաթիւ բանատողեր։ Ահա վառ նկարագրութիւններու ընտրանի մը. «Վառ մանեակ մը լոյսերով հեղեղուկ... Տիոնիսեան բագնին վրայ, գինիին մէջ հրավառ... Ձիաւորներ զինավառ մրրկարշաւ ու դաժան... Կատաղութեան խարոյկով ամբողջովին բոցաւառ», Հարճը, Դ. Վարուժան, «Ան ինչպէս սիրուն մեղմ կը նայի վար / Հանդարտ աստղերուն աչուկները վառ», Լ. Շանթ, «Քո դաշտերը ծաղկավառ... Հանուր կեանքի արշալոյսը վառ հագած», Հայրենիքիս հետ, Յ. Թումանեան, «Ու երբ խաղում ես / Իմ մազերի հետ, / Վառ մանկութիւնս / Ինձ դառնում է ետ», Աւ. Իսահակեան։ Կոմիտաս Վարդապետը ձայնագրեց ժողովրդական երգ. «Երկնից կամար ունքերդ, / Ինձի վառեց քո սէրդ»։ Թաթուլ Ալթունեանը մշակեց սիրուն զուգերգ. «Ընկերուհի.— Քեզի համար շատ են վառուել։ Աղջիկ.— Քա դէ՚ եսիմ, եսիմ, եսիմ»։ Եղիշէ Չարենցը բառը գործածեց փոխաբերաբար. «Ու բացւում է կապոյտ աղջիկ, քո հեռուն լուսավառ»։ Իսկ Պաքուի մէջ ծնած, 1929 թուականին տեղուոյն Ալ. Մեասնիկեանի անուան վարժարանը աւարտած, 1933-46 թուականներուն նոյն քաղաքի Լենինի անուան գրադարանի հայկական բաժինը վարած Աշոտ Գրաշին սիրուած երգի վերածուած «Անոյշ Հայաստան» բանաստեղծութեան մէջ հայրենիքը դիտեց վառ գոյներով.
Ես ջուրն եմ խմել ամէն աղբիւրիդ
Անոյշ ակունքից, անուշ Հայաստան,
Քո վառ գարունը ծաղկունքն է սրտիս,
Ծուփ-ծուփ ծաղկունքով, անոյշ Հայաստան։
***
Այսօր, յարգելի ընթերցող, օրը ցերեկով լոյսը վառելու-մարելու ընտանեկան ծիծաղաշարժ բանավէճով սկսած մեր զրոյցը թող աւարտի բոցաւառ սէրով ու վառած մոմերով։ Մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը, թող վառ մնան ձեր սէրերը.
Եկ այս գիշեր վառենք բոլոր մոմերը
Թոյլ տուր ասեմ սրտիս բոլոր խօսքերը
Թող այս գիշեր երազ դառնայ մեր սէրը
Ու իմ գրկում այրուեն քո տաք շուրթերը։