Ափ մը աղտ
Մաքուր ժամանակներու մէջ չենք ապրիր։ Յոռետես մէկը չեմ, սխալ մի՚ հասկնաք։ Բայց, ի՞նչու այս համոզումը։ Պարզ է. աչք նետեցէք օրաթերթերուն, հեռատեսիլին կամ ընկերային սանձերուն։ Հոն կը տեսնէք քաղաքական, բնապահպանական, ռազմական, լրատուական ապականում, եթէ նախընտրէք՝ կեղտ, արատ, բիծ, տիղմ, մրուր եւ ցեխ, ինչպէս նաեւ՝ աղտալից զրպարտութիւններ, աղտոտ ռումբեր, տռփական աղտեղութիւններ, աղտապիղծ կենցաղներ։ Նկատելով, թէ բոլորը «աղտ»արմատէն սեռած են, որոշեցի չալարիլ ու չգանիլ՝ ձեռքերս խոթել կեղտի մէջ, իջնել հին ու նոր աղտերու յատակը, ու գրական «աղտոտութիւններու» անաղարտ պատմութիւն մը գրի առնել։
Աղտին ոսկեդարը
Բնիկ հայկական բառ է «աղտ» միավանկը։ Ճարպիկ է ան։ Որպէս սեւ մուր՝ կը յայտնուի ափի մէջ, ոտքի տակ, երբեմն ալ մտքէն ու հոնիէն ներս, անհրաւէր ու անտես։ «Աղտ» արմատը սիրէ ճիւղաւորուիլ ու բազմանալ։ Ան յաջողած է դառնալ «աղտաղտ», «աղտաջուր», «աղտեալ», «աղտեղանք», «աղտեղի» եւ «աղտեղանք»։ Ագաթանգեղոսի, Փարպեցիի եւ այլ մատենագիրներու գործերուն մէջ կան աղտեղի, աղտանալ, աղտեղանալ, աղտեղասէր եւ աղտեալ բառերը։ Այդ օրերուն Ագաթանգեղոսը խրատեց. «Ի բա՚ց թօթափեսջիք զամենայն աղտ չարեաց», Փարպեցին ըսաւ. «Աղտեղեալ զկրակն՝ զձեզ առ անմիտս ունէին»։
Աստուածաշունչի աղտերը
Հայոց թարգմանիչ սուրբերը, որոնք իրենց շուրթերը պղծած չէին անէծքով կամ այլ չար խօսքով, գրիչները թաթախեցին Աստուածաշունչի «աղտերու» մէջ։ Սուրբ Գիրքի անդրանիկ թարգմանութեան մէջ կան՝ 15 «աղտ», 16 «աղտեղութիւն», 5 «աղտեղի», 4 «աղտաղտուկ», 2 «աղտեղանալ» եւ 2 «աղտեղացուցանել»։ Աստուածաշունչի մէջ կարդացինք թէ Հայր Աստուած պիտի լուար Սիոնի եւ Երուսաղեմի զաւակներու աղտերը. «Զի լուասցէ Տէր զաղտն ուստերաց եւ դստերաց Սիոնի եւ զԵրուսաղեմի»։
Աղտոտեցա՞ւ գաւառաբարբառը
«Աղտոտ» խօսքեր լսել կ’ուզէ՞ք։ Դուք, յարգելի ընթերցող, պէտք է որ ճամբորդէք Պոլիս, դեռեւս նաեւ Համշէն, Սեբաստիա, Ակն կամ Կարին- եթէ վերջիններու մէջ դեռ հայերէն խօսողներ գտնէք, ուր բառը պահած էր իր հարազատ ձեւը։ Իսկ Ագուլիսի մէջ բառը աղաւաղուելով դառձեր էր «էխտ», Գորիսի մէջ «յէղտ», Ջուղայի մէջ «յեխտ», Զէյթունի եւ Հաճընը մէջ «օղդ»։
Մաքրամաքուր խորհուրդներ
Վանայ Ծովը շրջապատող անապակ բնութիւնը եւ ջինջ ջուրերը դիտելով, Նարեկավանքի առաջնորդ, մատենագիր, աստուածաբան, իմաստասէր, մէկնիչ եւ մանկավարժ Անանիա Նարեկացին խորհուրդներու մասին գրեց ու մեզի բացատրեց, թէ կան «աղտեղի» խորհուրդներ եւ անոնց պատճառներն են չարախօսութիւնը, բամբասանքը, ատելութիւնը, հպարտութիւնը, աշխատանքէ եւ աղօթքէ ծուլացումը, երկրաւոր հոգսերը, պոռնկական խորհուրդները, եւ այլն, որոնք, ըստ վարդապետի, կը մտնեն եւ կը խաւարեցնեն մեր միտքերը։ Լսելով այս թանկագին խորհուրդները, վարդապետի ազգական եւ աշակերտ Գրիգորը (Նարեկացի) «աղտ»բառը գործածեց ամենամաքուր էութիւնները նկարագրելու եւ գրական ընտիր արտայայտութիւններ ստեղծելու համար, ինչպէս՝ «անաղտ մաքրութիւն» եւ «անաղտ անբծութիւն»։
Անմաքուր տաղասացը
Միջնադարու հայ տաղասացի իւրաքանչիւր երկ կարծես սրտի խորքերէն բխած խոստովանութիւն մը ըլլար։ Բազմաթիւ բանաստեղծ հայրեր ըսին, թէ իրենք մեղքերու մէջ աղտեղած են։ Հոգին աղտազերծելու այդ ջանքին մէջ Ազարիա Ջուղայեցին զղջաց. «Աղտեղացայ մեղօք լցեալ աշխարհի», Վարդան Այգեկցին մրմնջաց. «Խաբմամբ չարին աղտեղացայ, եւ յԱստուծոյ շատ հեռացայ», Սուքիասը ափսոսաց. «Որպէս ոսկի ի քիթ խոզի աղտեղացայ», Յակոբ Թոխաթցին ինքզինք քննադատեց. «Յակոբ Թոխաթցի մեղօք զառածեալ, / Ծերացար ՚ւ ի դուռն մահու հասար… / Աղտեղի մեղօք լցեալ Յակոբէ ու Կարապետ Բաղիշեցին աւաղեց. «Գործովս եմ աղտեղ ու չար»։
Եդեսիան աղտեղացաւ
Սուրբ Ներսէս Շնորհալի հայրապետը, որ «Այսօր անճառ Լուսոյն ծագումն» շարականի մէջ ըսեր էր՝ «Զոտս լուացի ի հնոյ աղտից», «Թուղթ Ընդհանրական» աշխատասիրութեան մէջ մեզի յիշեցուց Անանիա Նարեկացիի խրատները. «Եւ մի՚ արբենայք գինեաւ յորում զեղխութիւն եւ յիմարութիւն է, որ է մայր պոռնկութեան եւ ամենայն պղծութեան եւ անիրաւութեան եւ վիճման եւ աղտեղի բանից անարգանաց»։ Շնորհալին իսկապէս կը հաւատար, թէ պատկառելի եւ պայծառագոյն Եդեսիա քաղաքը անհաւատներու կողմէ գրաւուեցաւ ու մարեցաւ այդ խրատներուն չանսալու եւ պատուիրաններէն հեռու աղտաւոր կեանք հետեւելու պատճառով։ «Ողբ Եդեսիոյ» բանաստեղծութեան մէջ ան քաղաքի ձայնով խօսեցաւ. «Զպատուիրանն մոռացայ եւ յօրինացն հեռացայ / Բազմատեսակ մեղօք լցայ եւ չար գործովք աղտեղացայ»։
Փրկարար աղտոտը
Դուք տեսա՞ծ էք, թէ աղտոտութիւնը փրկութիւն կը բերէ։ Բարեպաշտ հայը որ կը հաւատար, թէ մաքուր եւ առաքինի կեանքն է փրկութեան ճամբան, օր մը, Արփիար Արփիարեանի «Կարմիր Ժամուց» վիպակը վկայ, հասկցաւ, թէ կենդանիներու ամենէն աղտոտը հայկական ամբողջ գիւղ մը կրնար փրկել։ Կը յիշէ՞ք պատմութեան այն դրուագը, ուր Տէր Յուսիկը լսելով խոզին օգտակարութիւնը, կ՚որոշէ իր գիւղին մէջ խոզ պահել, ու օր մը զինուորներ կու գան եւ կ՚ուզեն, ըստ սովորութեան, ձրիաբար կերակրուիլ, սակայն անոնք յուսախաբ կ՚ըլլան խոզէն զատ ուրիշ անասուն չտեսնելով, Տէրտէրը կը հասնի ու կ՚ըսէ, թէ իրենք աղքատութեան պատճառով այդ «աղտոտ» կենդանին կը պահեն։ Իրոք այդ «աղտոտ» կենդանիի համբաւին շնորհիւ Խոզերու գիւղէն անցնող զօրքերը այնտեղ կանգ չեն առներ, հարկահաւաքները խոհեմութեամբ նախ կը կշտանան ապա գիւղ կու գան, իսկ ոչ մէկ գիւղացի անոր համար տուրք վճառելու պարտական կ’ըլլայ, քանզի «աղտոտ կենդանին» անտէր կենդանի կը համարուի։
Քնարի աղտոտած լարերը
Հազուադէպ երեւոյթ է, որ հայկական քնարերգակը«աղտ»բառը եւ անոր ածականները օգտագործած ըլլայ ազնիւ միտքեր եւ զգացումներ արտայայտելու համար։ Այդ սակաւաթիւ քերթողներէն մէկն է Պետրոս Դուրեանը։ 1871 թուականին, իր մահուընէ քանի մը ամիս առաջ, դալուկ, նուաղ նայուածքով տղան, որ կը հաւատար, թէ աշխարհը «Ցաւերու մեծ մայր մ՚է», ձանձրացած իր «աղտոտ» մարմինէն, անապակ ու ազատ շունչի կարօտով գրեց. «Ո՜հ, կը թօթուեմ ես այս աղտոտ / Ձորձն հոգւոյս՝ կեանքս՝ մինչ իսկ այսօր, / Հող կը հագնիմ, հո՜ղ սգաւոր»։ Գրիգոր Զոհրապի գրական հերոս Արմենիսայի համար հայութիւնն էր «աղտոտ»։ Զօհրապ հետեւեալ ձեւոր կը բացատրէ, թէ Մարմարա Ծովու Հալքի կղզիի բնակիչ այդ խորհրդաւոր հայուհին, ինչու գոհ էր կաթոլիկ մնալէ. «Կաթոլիկութիւնը անո՚ր համար գոհացում տուած էր իր սրտին, որովհետեւ ատով՝ օտար կրօնքէ աւելի՝ օտար ազգութեան մը կը պատկաներ ու հայութեան աղտը միանգամ ընդմիշտ կը թոթափէր իր վրայէն»։ Պարոյր Սեւակն ալ նկատեց, թէ կ’ապրի աղտոտած միջավայրի մէջ ու աղօթք առաքեց Մարիամ Աստուածածնին. «Բարեխօս եղիր իմ եւ իմ միջեւ / Օգնի՜ր ինձ, Մարիա՚մ, / Անաղարտ մնամ / Ա՚յն ճահճանման աղտ-աղարտի մէջ»։ Արա Նախշքարեանը «Բագինիդ առաջ» բանաստեղծութեան մէջ ըսաւ, թէ աղտ ու աղարտէն մաքրուելու համար հարկ է միայն սէր. «Որպէս սուրբ նշխար / ես շուրթիս կ’առնեմ շուրթդ սիրավառ, / Եւ կը մաքրուեմ աղտ ու աղարտից»։
Մամլոյ աղտը
Հայրենի մամուլի մէջ յայտնուած վերնագիրներ մերթ ընդ մերթ կը յիշեցնեն, թէ մաքուր չէ մեր շրջապատը։ Ահա քանի մը ցնցիչ խօսք. «Կոռուպցիան դա աղտ է, եւ դանդաղեցնում է մեր պետութեան զարգացումը», «Հաղարծին գիւղի կոյուղաջրերը լցւում եւ աղտոտում են Աղստեւ գետը», «Երեւանում օդի աղտոտուածութեան ցուցանիշները գերազանցում են թոյլատրելի խտութեան սահմանները»։
Նոր աղտեր
Նկատելով, թէ բազմաթիւ չեն «աղտ»արմատով շինուած բառերը ու անհրաժեշտ են մեր օրերու աղտերը նկարագրող պատկերալից ածականներ, մտածեցի քանի մը նոր բառ յօրինել, ու ընթերցողիս ծառայութեան յանձնել. «Աղտալեզու», «Աղտաբերան», «Աղտաբարբառ» հայհոյող, անշնորհք խօսքեր արտասանող, «Աղտամիտ» անմաքուր մտածումներ պարունակող, զեղծ ու զազիր միտքեր տածող, «Աղտաբարոյ» ապականած ու մոլորեալ վարքագիծ ունեցող, «Աղտազրաւ», «Աղտամոյն» աղտի մէջ կորսուած, մահացած, խեղդուած, «Աղտաթաթախ» աղտի մէջ մխրճուած (բառացի, թէ փոխաբերական)։
Հրաժեշտ աղտին
Երբ, յարգելի ընթերցող, նկատէք, թէ աղտ ու աղարտով էք շրջապատուած, խորհուրդ կու տամ լսել հին հայրերու խրատները ու առիթ տալ սէրը պարուրէ ձեզ, - կամ ջերմ շրթունքը, ըստ Նախշաքարեանի, - որպէս բուժիչ միջոցներ։ Իսկ փորձէք ձեր երազներու մէջ երբեք չտեսնել աղտ, քանզի, ըստ հայկական երազահան գիրքերու ան մահուան նշան է։ Մինչեւ յաջորդ հանդիպում, ձեզի կը մաղթեմ անաղարտ օրեր։