Բազմաթիւ պատմաբաններ, բանիմաց այրեր խօսեցան, գրեցին ու վիճեցին 24 Ապրիլի մասին։ Իսկ ես, հայկական գրականութեան երկրպագու ուսուցիչ, մտքի ակամայ թափով մը ինքնաբեր, մտմտացի 23 Ապրիլ 1915-ի մասին։ 1915-ի Ապրիլին մայրաքաղաքը դեռ կը խօսէր Գատըգիւղի մէջ երկու տարի առաջ տեղի ունեցած հայկական առաջին ողիմպիական խաղերու յաջողութիւնը։ Դաշտը այդ օր ողողուած էր մարզիկներով, վայելուջ հանդիսատեսերով եւ մամուլի ներկայացուցիչներով։
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
norayrdaduryan@gmail.com
Եօթը մտաւորականի 23 Ապրիլը
Բազմաթիւ պատմաբաններ, բանիմաց այրեր խօսեցան, գրեցին ու վիճեցին 24 Ապրիլի մասին։ Իսկ ես, հայկական գրականութեան երկրպագու ուսուցիչ, մտքի ակամայ թափով մը ինքնաբեր, մտմտացի 23 Ապրիլ 1915-ի մասին։ Թերթեցի այդ օրուայ պոլսահայ Կավրօշը, Ազատամարտը, Ժամանակը եւ Մանզումէի Էֆքեարը։ Ըստ արեւմուտքէն եկած լուրերու՝ Եւրոպան կը վայելէր գեղարուեստական նորանոր վերելքներ. Լոնտոնի մէջ սկսեր էր «To-Nights the Night» երգախառն զուարճալի թատրոնը, Փորթուկալի մէջ բացուեր էր օբերայի շքեղ նոր սրահ մը՝ «Theatre Circo»ն, իսկ օր մը առաջ, 22 Ապրիլ, Հինգշաբթի օր ֆինն երաժիշտ Եան Սիպէլիուսը Դուսուլա լիճի մէջ լողացող տասնվեց կարապի զմայլելի տեսարանի տպաւորութեամբ սկսեր էր յօրինել իր հինգերորդ համանուագի վերջին՝ քնարական եւ յուզիչ հատուածը։ Ապա ես ինծի հարցուցի. Պոլսական այդ ուրբաթ գիշերը, հայ մտաւորականը, բոլորովին անտեղեակ, առանց կասկածելու թէ յաջորդ օր ի՚նչ պիտի պատահի, ո՞ր բանաստեղծութիւնը կը գրէր, ո՞ր երգը կը յօրինէր, ո՞ր թերթը կը խմբագրէր… Խոր ակնածանքով, երկիւղած քալեցի կայսերական քաղաքի փողոցներու մէջ։ Էլմատաղի մէջ որոնեցի Սեւակի եւ Վարուժանի տուները։ Անոնք քով քովի էին։ Այազփաշայի զառիվարի վրայ գտայ պարոն Զոհրապի շքեղ բնակարանը։ Մտածեցի նաեւ թակել Կոմիտասի դուռը։ Արդեօ՞ք մտազբաղ վարդապետը պիտի բանայ դուռը։ Այս գիշեր, յարգելի ընթերցող, հանգոյցներ պիտի անցնիմ, լուռ, քայլամոլոր, եւ պիտի փորձեմ ձեզի պատմել եօթը խոնարհած մտաւորականներու վերջին խաղաղ գիշերը։
Բանտի մարմնամարզը
1915-ի Ապրիլին մայրաքաղաքը դեռ կը խօսէր Գատըգիւղի մէջ երկու տարի առաջ տեղի ունեցած հայկական առաջին ողիմպիական խաղերու յաջողութիւնը։ Դաշտը այդ օր ողողուած էր մարզիկներով, վայելուջ հանդիսատեսերով եւ մամուլի ներկայացուցիչներով։ «Մարմնամարզ» թերթի խմբագիր Շաւարշի մտայղացումն էր ան։ Շաւա՞րշը… Շաւարշ Քրիսեան։ Պեշիկթաշ ծնած 29-ամեայ ներկայանալի պարոն մը։ Մաքրուհեան վարժարանի, Պարտիզակի ամերիկեան բարձրագոյն վարժարանի եւ Ռոպէրթ Քոլեճի սան, որ Փարիզի մէջ հմտացած էր մարմնամարզանքին։ Իսկ վերադարձին, 1908-ին, ծննդավայրի հայկական դպրոցներու մէջ արդէն նոր սերունդը կը մարզէր։ Դուռը չբացաւ։ «Ճումպա»յէն ամբողջ ժամանակ զիս դիտող դրացուհին ըսաւ. «Տղաս, այսօր Ուրբաթ է։ Շաւարշը խմբագրատուն գացած կ’ըլլայ։ Մինչեւ առտու չի գար»։ Շաւարշը միշտ զբաղած է իր սիրելի «Մարմնամարզ» թերթով։ Տարիները ի՞նչ շուտ անցան։ Շաւարշը այդ օր հրատարակութեան կը պատրաստէ «Մարմնամարզ»ի նոր թիւը։ Իսկ աւելի մեծ նպատակ մը անոր միտքը զբաղած եւ հրճուած կը պահէ. մօտ օրէն տօնել թերթի հինգամեակը։ Չաքմաքճըլարի վրայ Սէպուհեան խանը, ուր խմբագրատունն է, հեռու է մտածեցի եւ քայլերս ուղղեցի Էլմատաղ թաղամասը, Վարուժանին եւ Սեւակին այցելելու։ Բայց, ես ձեզի պատմեմ, թէ ինչպէ՞ս պիտի աւարտի 29 տարուայ աշխոյժ կեանք մը։ Բոլոր այլ յայտնիներու հետ Շաւարշն ալ պիտի ուղարկեն Անգարա քաղաքի մօտ Այաշի բանտը, տղան բանտարկեալներու համար պիտի կազմակերպէ մարզանքի վարժութիւններ, իսկ 15 Օգոստոսին անոր խուցէն դուրս պիտի հանեն եւ քաղաքի ամայի մէկ ծայրամասը տանին որպէս կասկածելի կազմակերպիչ։
Արտը լռեց
Բազմամարդ են Էլմատաղի փողոցները։ Ձեռքս կայ Վարուժանի հասցէն. «Yeni Nalbant» փողոց, «Karavela» աբարթման։ Կ’անցնիմ Սուրբ Յակոբ հիւանդանոցի առջեւէն։ Յաջորդ անկիւնը Պէրպէրեան աբարթմանն է։ Ապա Չպուքքարեաններու բնակարանը։ Դուռը բաց է։ Կը մտնեմ ներս։ Չորս տարեկան Վերոնիքան քնացած է։ Կը խուսափիմ տնեցիները անհանգիստ ընելէ։ Դանիէլը Արաքսիին կ’ընթերցէ «Հացին երգը» շարքի քերթուածները, կարեւորելով տիկնոջ տպաւորութիւնը եւ գնահատանքը։ Գրասեղանի վրայ ապագայ ստեղծագործութիւններու սեւագրութիւնները կան. «Հայկական Հոմերագիրք», «Սասնայ Ծռեր», «Գինիին Երգը»…։ Իսկ «Հացին Երգը» մօտեցեր է աւարտին։ Ընկերոջ՝ Վ. Ահարոնեանին ուղարկած նամակի մէջ Վարուժան ըսեր էր. «Այժմ կը գրեմ «Հացին երգը», որ յուսամ տարիէ մը լոյս կը տեսնէ. այդ հատորին մէջ երգուած պիտի ըլլան հայրենի հողը, մշակներու աշխատութիւնը եւ գիւղական կեանքի խաղաղ մեծութիւնները»… Յաջորդ գիշեր։ Ժամը 11-ին Տիկին Արաքսին դուռը պիտի բանայ այլայլած։ «Էֆենտին ու՞ր է», պիտի հարցնէ երեք հոգի։ Այդ գիշեր պիտի խզուի Վարուժանի երգը։ Յանկարծ եկած այդ երեքը, - ուրուականնե՞ր էին կարմիր - , պիտի խուզարկեն գրասենեակի բոլոր դարակները։ Տոպրակներու մէջ պիտի լեցնեն ի՚նչ որ գտնեն։ Տոպրակի մէջ պիտի դրուի նաեւ «Հացին Երգը». կիսաւարտ ու կիսամշակ։ Ի՞նչ կը պակսէր անկէ։ Կար ցորենը։ Կար քրտինքը։ Կար հունձքը։ Բայց, չկար աշխատանքի արդար հատուցումը՝ հացը։ Պակաս պիտի մնայ վեց քերթուած. «Ալիւր», «Ախոռը», «Թթխմոր», «Փուռը», «Հայրենի Սեղան» եւ «Հացին Երգը»։
Վեց տարի անցաւ։ Գրաքննութեան պաշտօնեայի բարեխղճութեամբ Տիկին Արաքսի Թաշճեանը յետ–մահու հրաշքով կը փրկէ «Հացին Երգը» գործը։ 19 Մայիսին, Հինգշաբթի օր է։ Գիրքի «Հրատարակութեանն ի նպաստ» կազմակերպուած է գրական ճոխ ցերեկոյթ մը։ Թէքէեանը եւ Պէրպէրեանը ճառեր կը խօսին։ Ապա կու գայ ցերեկոյթի ամենէն յուզիչ պահը։ Նոյնինքն Վերոնիքը, այժմ տասը տարեկան պատանուհի, կ’արտասանէ «Վարուժնակիս» քերթուածը։
«Ընդամէնը մէկ օր»
Նոյն փողոցի վրայ է Ռուբէնի տունը։ Այդ շէնքը այժմ վերածուած է պանդոկի մը։ Գեղեցկուհի Եաննին, Ռուբէնի գերմանուհի կինը դեռ չէ համակերպած Պոլսոյ կեանքին։ Գիշեր մը առաջ ան խնդրեր էր. «Ռուբէ՚ն, մռայլ է այս քաղաքը։ Ծանրութիւն մը կայ վրաս։ Երթանք։ Վերադառնանք Լոզան»։ Իսկ Բժիշկ Չիլինկիրեանը, որ երկու ամիս առաջ տօնած էր իր 30-րդ տարեդարձը, այդ օր բազմաթիւ հիւանդներ բժշկած ըլլալու յոգնութիւնը մոռնալու նպատակով կը քննէ իր նոր լուսանկարի մեքենան, զոր բերել տուած էր Եւրոպայէն։
Չիլինկիրեան ընտանիքի տունը կը նմանի արհեստանոցի մը. Հոս ու հոն կիսաւարտ կտաւներ, գեղանկարներ, բազմաթիւ տուփերու մէջ հաստ ու բարակ վրձիններ, ներկեր, գիրքեր, Պէյթհովէնի եւ Վիքթոր Հիւկոյի դիմանկարները, գեղարուեստական եւ ընտանեկան լուսանկարներ, արձակ եւ բանաստեղծական հին ու նոր գիրքեր, սեւագրութիւններ։ Երեք տարեկան Լեւոնը եւ միամեայ Շամիրամը հասակ կը նետեն այդ միջավայրի մէջ։ Սեւակը կը գիտակցի երկրի քաղաքական վիճակին։ Իր ընկերներուն ուղարկած է զգուշացնող նամակներ. «Ներսի գաւառներու մէջ կոտորածի վախ կայ, կը լսէ՞ք կոտորածի վախը»։ Ելոյթի մը համար պատրաստած է ճառ մը ու բացատրած, թէ հայը պիտի ըլլայ իր ճակատագրի յանցաւորը. «…Ես չեմ տեսեր ու չեմ ալ կրնար հաւատալ, որ գտնուի տակաւին մէկ ուրիշ ազգ, որ ամէն օր ու ամէն վայրկեան ապրէր դերասանի ճշմարտապէս կեղծ ու գերեզմանօրէն ծիծաղելի այն կեանքը, որ դարերէ ի վեր մեր կեանքը եղաւ. մեր՝ ստրկացած թրքահայերուս կեանքը… Տառապիլ ու ստիպուած ըլլալ ամենաերջանիկ կերպարանք մը ցոյց տալու… Անպատուուիլ, բռնաբարուիլ, գետնաքարշ տապալիլ ու ստիպուած ըլլալ գոհութեան ջերմագին աղաղակներ բարձրացնելու… Ահա դերասանական ահռելիօրէն կեղծ կեանքը, որ մերը եղաւ այնքան երկար տարիներ»։
Օգոստոսի 25։ Սեւակը հրաժեշտի հեռագիր մը կ’ուղարկէ իր կնոջ. «Դանիէլ Վարուժանի հետ Այաշի բանտի մէջ ենք։ Իսկ ապրելու մնաց ընդամէնը մէկ օր»։ Յաջորդ օր բարձրաստիճան սպայի դուստրը Եաննին, ազնիւ ոգիի տէր կին եւ մայր, պիտի երթայ իր երկրի հիւպատոսարանը, որ Զոհրապի բնակարանի կողքին է, իր անցագիրը պիտի նետէ իւպատոսի երեսին, պիտի հրաժարի իր գերմանական քաղաքացիութենէն, իր երկու զաւակները առած պիտի հաստատուի ֆրանսա, եւ ըստ իր կտակին՝ պիտի յուղարկաւորուի հայկական եկեղեցիէն հայկական կարգով։
Մայրամուտը Այասփաշայի մէջ
Մարմարա ծովը դիտող Այազփաշա թաղամասը հեռու չէ Վարուժանի եւ Սեւակի տուներէն։ Իմ քալելովս, ըսենք, քսան վայրկեան։ Յիշեցնեմ, թէ Պոլսոյ մէջ մարդիկ շատ արագ կը քալեն։ Ի՞նչ է պատճառը։ Չեմ գիտեր։ Գեղաքանդակ է Ազարեան աբարթմանը։ Հիացումով կը դիտեմ զայն։ Ճարտարապետ Լեւոն Կիւրեղեանի այս ստեղծագործութիւնը հարուստ է «նէօ-պարոք» եւ «առ-նուվօ» մանրամասնութիւններով։ Մուտքը գրուած է պատուիրատու ընտանիքին անունը՝ «Apart. Azarian» (Այսօր՝ Gümüşsuyu Palas)։ Կասկած չունիմ. պարոն Զոհրապը հոն պիտի գտնեմ իր դուստր Տոլորէսին հետ ծովահայեաց պատշգամբի վրայ նստած։ Հայրը կը կարդայ իր նորագոյն նորավէպը։ Տոլորէսը միշտ ալ իր հօր պատմուածքներու առաջին ունկնդիրը եղած էր։ Ե՞րբ մեծցաւ աղջնակը։ Արդէն 19 տարեկան եղեր է։ Չեմ ուզեր այդ երանելի եւ երազային պահը աւրել։ Պիտի սպասեմ։ Յաջորդ յօդուածիս մէջ պիտի պատմեմ Զոհրապի, ինչպէս նաեւ Սիամանթոյի, Երուխանի եւ Զարդարեանի պատմութիւնները։ Պիտի որոնեմ անոնց վերջին նամակները, վերջին փափաքները եւ վերջին երկերը։ Իսկ աւարտին, պիտի վերադառնամ Էլմատաղ՝ ունկնդրելու համար Կոմիտասի վերջին մեղեդին։
(Շարունակելի)
