Ստեղծե՞լ, թէ ստեղծուածը յափշտակել

Ցեղ մը են­թադրե­ցէք որ հա­մաշ­խարհա­յին մարդկու­թեան բե­րած նպաստնե­րէն աւե­լի յի­շուի իր կո­ղոպուտնե­րով։ Իւ­րա­ցու­ցած ըլ­լայ ու­րիշնե­րու ստեղ­ծա­գոր­ծութիւ­նը յափշտա­կել եւ այդ ալ պար­ծանքի առար­կայ դարձնել։

Պատ­մութեան մէջ կան նման ցե­ղախումբեր, որոնք ժա­մանա­կի ըն­թացքին յա­րատեւ պար­տո­ւածու­թիւննե­րու հե­տեւան­քով հրա­ժարած են այդ գոր­ծե­լաոճէն եւ մաս­նակցած հա­մաշ­խարհա­յին քա­ղաքակրթու­թեան։ Եւ­րո­պայի հիւ­սի­սային տա­րածքնե­րու եր­կիրնե­րը այդ տե­սակն էին։ Վի­քինկներ պատ­մութեան բեմ ելան իրենց հա­րեւան ժո­ղովուրդնե­րու ու­նե­ցուած­քը թա­լանե­լով։ Այ­սօր այս սո­վորու­թիւնը իրենց հա­մար պար­ծանք մը չէ, այլ ան­ցեալի յի­շողու­թիւն մը միայն։ Ըն­կա­լու­մի այս փո­փոխու­թեան մէկ կա­րեւոր գոր­ծօն մը դար­ձած է քրիս­տո­նէու­թիւնը, որ մեր­ժած է նման արար­քը։ Իսկ ան­դին մահ­մէ­տակա­նու­թիւնը մին­չեւ օրս կը գո­վաբա­նէ այդ եղա­նակը, զայն կո­չելով ար­շաւ։

Մտա­հոգիչ է այս պատ­կե­րը, քա­նի որ այդ ժո­ղովուրդնե­րու հա­մար լուրջ ար­գելք մը կը դառ­նայ քա­ղաքա­կիրթ ըն­կա­լումնե­րու հա­մակեր­պե­լու գոր­ծին մէջ։ Մարդկու­թիւնը հա­մաշ­խարհա­յին ար­ժէքներ ձե­ւաւո­րելու հա­մար բա­ւական եր­կար ճա­նապարհ մը ան­ցած է։ Այ­սօր իս­կա­պէս տխուր է տես­նել այդ ճա­նապար­հի ար­ժեզրկու­մը։ Տխուր է տես­նել թէ թա­լանի մտայ­նութիւ­նը ինչպէս զօ­րակ­ցութիւն կը վա­յելէ իբ­րեւ թէ քա­ղաքա­կիրթ պե­տու­թիւննե­րու կող­մէ։ Այս պա­հուն կը տես­նենք թէ միջ­պե­տական յա­րաբե­րու­թիւննե­րու մէջ հա­մամարդկա­յին ար­ժա­նիք­նե­րը դոյզն իսկ նշա­նակու­թիւն չու­նին։ Գե­րիշ­խո­ղը միայն ու միայն շա­հի ակնկա­լու­թիւնն է։ Շահ՝ ան­հատնե­րու հաշ­ւոյն եւ հետզհե­տէ այդ ան­հատնե­րու ղե­կավա­րած պե­տու­թիւննե­րու հաշ­ւոյն։ Ու­րեմն չա­փազան­ցած չենք ըլ­լար եթէ պնդենք թէ իւ­րա­քան­չիւր պե­տու­թիւն կը հե­տապնդէ ոչ թէ հա­մաշ­խարհա­յին մարդկու­թեան, այլ այդ կա­ռոյ­ցը ղե­կավա­րող խմբակ­նե­րու շա­հերը։

Եր­կիրնե­րէ ներս իշ­խա­նափո­խու­թեան ուղղեալ մրցակ­ցութեան հիմքն ալ ճիշդ այդ շա­հերու տի­րանա­լու մրցակ­ցութիւնն է միայն։ Այս բո­լորի իբ­րեւ օրի­նակ մեր առ­ջեւ ու­նինք Թուրքիոյ Հան­րա­պետու­թիւնը։ Ան կը գոր­ծէ որոշ գեր­տէ­րու­թիւննե­րու ի նպաստ եւ անոր գոր­ծադրած բո­լոր մի­ջոց­ներն ալ կը ծա­ռայեն այդ նոյն տէ­րու­թիւննե­րու շա­հերուն։

Այս բո­լորը մտա­բերե­ցինք, երբ մա­մու­լի էջե­րէն տե­ղեկա­ցանք թէ Թուրքիոյ իշ­խա­նու­թիւննե­րը կը պատ­րաստո­ւին Անիի Մայր տա­ճարը նո­րոգե­լու եւ այդ նո­րոգու­թեան աւար­տին մզկի­թի վե­րածե­լու ծրա­գիր­նե­րուն մա­սին։ Ու­րեմն 1000 տա­րուայ ան­ցեալ ու­նե­ցող պատ­մամշա­կու­թա­յին ար­ժէ­քը տա­կաւին կը շա­րու­նա­կէ գրգռել ոմանց թա­լանե­լու ան­յագ ախոր­ժա­կը։ Ար­շա­ւել եկե­ղեցին։ Այս է որ պար­ծանք պի­տի պատ­ճա­ռէ քա­ղաքակրթու­թե­նէ զուրկ այս մտայ­նութեան հա­մար։

Պահ մը յի­շենք հա­մաշ­խարհա­յին մարդկու­թեան ճար­տա­րագի­տու­թեան մէջ ար­ձա­նագ­րած նո­ւաճումնե­րը։ Փա­րիզի Նոթր Տա­մի տա­ճարը յի­շենք կամ Քո­լոյ­նի Տո­մը։

Նաեւ պար­տինք յի­շել թէ կո­թիկ ճար­տա­րապե­տու­թեան ոճին այս գե­ղակերտ շի­նու­թիւննե­րը ներշնչո­ւած են Անիի ճար­տա­րապե­տու­թե­նէն։ Փո­խանակ այդ կու­տա­կու­մին վրայ սե­փական նմոյշ մը աւելցնե­լէ, եղա­ծը յափշտա­կել եւ 1000 տա­րի ետք այդ յափշտա­կուա­ծը պար­ծանքով իւ­րացնե­լը միայն մէկ նշա­նակու­թիւն ու­նի, որն է նախ­նա­կան յե­տամ­նա­ցու­թիւն եւ բարբարոսութիւն։

Մենք չենք ու­զեր տա­րուիլ Ժի­րինովսքիի այդ տե­սու­թեան, ընդ որու այս մտայ­նութեան վե­րացու­մը ոչինչ կը պակ­սեցնէ հա­մաշ­խարհա­յին զար­գա­ցու­մէն։

Մեզ մի՛ տա­նիք նման մտայ­նութիւննե­րու, որոնք ձեր արարքնե­րով ար­դա­րու­թիւն պի­տի գտնեն։