ՕՔՍԱՆԱ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Կախարդների ու վհուկների մասին աւանդազրոյցներու կը հանդիպենք հեռու ու մօտիկ, ծանօթ ու անծանօթ ժողովուրդներու մշակոյթներում։ Այսօր անհաւանական թուացող պատմութիւնները երեկ կասկած անգամ չէին հարուցեր։ Նրանց հանդէպ մարդկանց սարսուռը յաճախ կ՚օգտագործուէր ոչ բարի նպատակներով եւ շատ աւելի ահասարսուռ գործողութիւններու առիթ կը հանդիսանար։ Բաւական է յիշել միջնադարեան Եւրոպայի՝ «վհուկներից ազատուելուն ուղղուած մեթոտները»: որքան կին եւ ինչպիսի դաժանութեամբ զոհ գնացին այդ վայրագութիւններուն…
Կախարդների մասին առասպելներն ու զրոյցները շատ հինէն կու գան, ինչը զարմանալի չէ, զի նրանք մարդկանց հետ եւ որպէս մարդ ծնած են, պարզապէս քիչ մը կը տարբերէին հասարակ մարդոցմէ իրենց զօրութեամբ։
Գուցէ նրանց մասին պատկերացումները վերապրուկներն են հին ժամանակներու շամանների եւ հեքիմների գոյութեան։ Իսկ գուցէ ինչ-որ ոգեղէններու հետ են կապուած, կամ էլ՝ այդպէս էլ ինքնուրոյն ու առանձին էակներ էին։ Թերեւս վհուկ անունը թէ հայերէնում եւ թէ այլ ուրիշ լեզուներում միանշանակ չի ստուգաբանուեր եւ յաճախ կը կապուի մի այլ բանի խոր իմացութեան եւ կամ դիցայինի հետ։ «Վհուկն այն է, որ ի վհաց եւ յանդնդոց մեռեալս կերպարանէն», - կ՚ըսէր Տաթեւացին։ Ալիշանը վհուկի ծագումնաբանութիւնը վիհ կամ վեհ բառէն կը բերէր։ Ուրիշները արաբերէն ֆիքհ բառի հետ կը կապէին՝ որպէս թէ օրէնք-օրէնսդրութիւն։ Աճառեանը կը կասկածէր՝ գուցէ թէ հին պարսկերէն վահաւ, վահու, եւ կամ զենդերէն վանհաւ, վանհու, վօհու բառն է, որ բարի կը նշանակէ՝ կրօնական ու բարոյական առումով, որ գործածուած էր նաեւ աստուածների հանդէպ, եւ պահլաւերէն ուկ վերջածանցը՝ այսոցիկ հին ձեւը համարելով վոհուկ բառը եւ համեմատելով նրանց մէնէ աղէկների, աղէկ մանուկների հետ։
Հայոց աշխարհում կային թէ բարի կախարդներ եւ թէ չար վհուկներ: երկուքն ալ առաւելապէս կին էակ էին եւ հիմնականէն առաջացած տարիքում՝ «պառաւներ» կ՚ըսէին ասոնց։ Բարիները հանգիստ կ՚ապրէին գրեթէ ամէն գիւղում եւ միշտ գործ ունէին: նրանց խորհուրդներին կարօտ էր գիւղի ողջ բնակչութիւնը։ Կը համարուէր թէ նրանք սրբերի ներշնչանքով են իրենց տաղանդը ստացել եւ ըստ իրենց տաղանդի կը կոչուէին թիզ չափող, եղնգի աշող, փիլթա թափող, նետ դնող, գարի ցկող եւ այլն։
Իսկ կախարդներ կային, որ ձեռքի գաւազանի մէկ հարուածով ունակ էին մարդուն որեւէ կենդանու փոխակերպել, ասենք՝ գայլի, արջի, աւանակի կամ որեւէ մէկ թռչնի։ Երբ նրանք նոյն գաւազանով մէկ անգամ էլ հարուածէին այդ կենդանուն, ան նորէն մարդ կը դառնար։
Ջաւախքում կախարդների տեսակ կար, որք «պոչուոր պառւըներ» անուամբ էին յայտնի։ Նրանք ի ծնէ պոչ ունէին։ Երբ այս պոչը կը մեծանար, կանայք կախարդելու շնորհք ձեռք կը բերէին՝ առաւելապէս սիրային յարաբերութիւններու հարցերում, զորօրինակ, օգնել փախցնել անմատչելի սիրուհուն, մէկի սէրը դէպի միւսը գրաւել եւ այլն։ Իսկ երբ կ՚ուզենային, որ պոչուոր պառաւներն այլեւս կախարդութիւն չանեն, կը կտրէին նրանց պոչը։
Պոչուոր պառւըները կը հեծնէին խնոցին, օձը մտրակ կ՚ընէին, եւ երկնքի «օխտը ղաթից»՝ եօթ յարկէն կը թռչէին, ուր որ իրենց սիրտը կ՚ուզէր։ Նրանք նաեւ կարող էին աներեւոյթ շրջել: եւ ո՞վ գիտէ, գուցէ հիմա էլ նրանք կը շրջեն մեր շուրջը՝ մեր աչքին աննշմարելի մնալով։
Մարդիկ վերապահումով կը վերաբերէին պոչաւոր պառաւներուն։ «Զինչ ինչ վոհուկն իցէ: Պարտ է ասել դեւ իմն չար է, որ յորովայնէ կանանց խօսի»։ Երբ մի կին միւսին նեղացնել կ՚ուզէր, նրան «պոչաւոր» կ՚անուանէր։
Թէեւ կը հաւատային, որ պոչուոր պառւները սատանայի եւ չարքերի ազդեցութեամբ ու կամքով կը գործէին, նրանց գործողութիւնները կարող էին եւ բարի նպատակների ծառայել, եւ յաճախ նրանցմէ «կ՚ազատուէին» պարզապէս վախի կամ չիմացութեան պատճառով, կամ էլ որովհետեւ կը հաւատային որ նրանք չար են, անգամ երբ չարութիւն նրանցմէ չեն տեսած։
Ահա Գանձացի Սպերցոնց Աննան կը պատմէր, որ Սպերում ձմրան գիշեր մը ձայներ կը լսէ եւ դուրս կ՚ելնէ տնէն։ Կը տեսնայ, որ իրենց տան երթիկին մեծ կարաս կայ դրուած։ Կը բարձրանայ կարասը մօտիկէն նայելու, յանկարծ ոտնաձայներ կը լսէ, շուտափոյթ կարասի մէջ կը թաքնուի։ Այդժամ մի պառաւ կու գայ, կը հեծնի կարասը եւ նրանք կը թռչեն, կու գան հեռու մի տեղ՝ չիման-դաշտի մէջ կ՚իջնեն։ Պառաւը որ կ՚իջնի, մի մեծ օձի կը «ղամչի»՝ կը մտրակէ ու կը գնայ։
Պառաւը երբ կը հեռանայ, Աննան կարասէն դուրս կու գայ, կը տեսնի թէ ինչ որ այգու մէջ է, հորիզոնին ալ ղոճա՝ մեծ, քաղաք մը կ՚երեւայ։ Կը մօտենայ պաղպնջուն, ան ալ կ՚ըսէ թէ իրենք Մըսըր են։ Աննան պաղչայէն քիչ մը կանաչ խոտ կը քաղէ եւ նորէն պահ կը մտնի կարասի մէջ։
Քիչ անց պառաւը կու գայ, կը մտրակէ օձին, այն կարասը կը թռցնէ, կը հասցնի իրենց երթիկը։ Աննան կարասի մէջէն կը նայի, կը տեսնայ, որ այդ պառաւը իրենց Շողեր Աննան է։ Երբ տուն կը հասնին, Աննան արագ կ՚երթայ կը պատմէ իւր տնեցիներուն իր տեսած-ապրածը։
Շողեր ապլայի ամուսինն ալ Աննայենց տանը կ՚ըլլայ, ամմա չէր հաւատար Աննայի պատմածներուն։ Այդու Աննան ցոյց կու տայ նրան իր քաղած կանաչիները՝ ըսելով թէ այս ձմրան գիշերով հապա իրեն որտեղի՞ց այս կանաչիները։
Այսուետք նրանք բոլորով կու գան Շողեր ապլային կը բռնեն, օլի կու տան՝ չուանով կոլօրէն, տաք տաք ջուրը գլխէն վար կու լցին։ Օ սահաթ՝ այնժամ Շողեր ապլայի պոչը դուրս կ՚ելնի, իսկ նրանք առանց հապաղելու կը կտրեն դանակով։
Այդ օրէն ետքը Շողեր ապլան այլեւս չհեծաւ կարասն ու աշխարհք չչափեց։