Մենք իրօք շատ հին ազգ ենք։ Եւ ոչ թէ մի քանի հազար տարուայ, այլ նոյնիսկ մի քանի տասնեակ հազար… Ըստ գիտնական Պարիս Հերունու Նոյյան Տապան ասածը դա Արարատն է իր շրջակայ տարածքով, որին ջրհեղեղը չհասաւ։ Հետաքրքիր տեսակէտ է, եւ թոյլ է տալիս այլեւս չփնտռել ինչ-որ տապան, քանզի դա մեր երկիրն է։ Եւ քանի որ մենք այդքան հին ենք, կարծում եմ այդ պատճառով էլ մի տեսակ յոգնած ենք. մեզ դժուար է ինչ-որ բանով զարմացնել, արթնացնել, ոգեւորել։ Օրերս Հիւսիսային Գերմանիայից կինօգործիչներ էին այցելել Հայաստան եւ Վրաստան։ Մեծ տարբերութիւն կար հայերի եւ վրացիների ընդունելութեան միջեւ։ Հայերը բաւականին անտարբեր էին, իսկ վրացիները շատ ոգեւորուած եւ Գերմանիայի հիւրերը Վրաստանում իրենց կարծես Եւրոպայում զգացին։ Սակայն մի բան կար Հայաստանում, որը նրանց զարմանալիօրէն դպաւ. դա մեր վանքերն էին, ուր մտնելով, նրանք զգացին դեռեւս ոչ մի ուրիշ տեղ չապրած զգացմունք։
Միշտ յիշում եմ հետեւեալ դրուագը քրիստոնէութեան տարածման վերաբերեալ.
-Երբ Թադէոս առաքեալին վիճակուեց Հայաստան աշխարհը, նա տրտմեց եւ ասաց. «Այդ երկիրը ցուրտ է եւ մարդիկ՝ բիրտ»։ Եւ ասացին. «Մի ընդդիմացիր Սուրբ Հոգուն»։ Եւ տուեցին նրան օծման իւղը, որ օրհնել էր Քրիստոս, եւ գեղարդը։ Եւ ուրիշ ազգեր չունեն այս պարծանքը՝ մեր մեռոնը, որ հանապազ եւ միշտ նոյն շնորհն ունի։ (Վանական Վարդապետ, «Գովեստ հայ ազգի»)
Այո, դա ճիշդ է. հայաստանցիները բիրտ են։ Դէմքերնին ժպիտ չկայ։ Վրաստանից եկած հայերը, օրինակ, երբեք չէին հաշտւում հայաստանցիների կոպտութեանը… Իսկ ուրիշ ազգեր ոչ մի կերպ չէին ընտելանում եւ յարմարւում հայաստանցիներին, եւ դա է պատճառը, որ մեր երկիրը աշխարհի ամենամիատարրն է, բազմազգ չէ։ Փակ է միւս ազգերի համար։ Վերջերս կարդացի մի չինացու տպաւորութիւնները. նա ասում է, որ ի տարբերութիւն Ռուսաստանի եւ Ղրղզստանի, այստեղ չինացիները չեն մնում, եւ բացատրում է դա նրանով, որ թէեւ Ղրղզստանում յաճախ կռւում էր, բայց զգում էր ինչ-որ ջերմութիւն, բայց Հայաստանում չնայած ոչ ոք նրան չի վիրաւորում, չի դպում, այնուամենայնիւ պաղ վերաբերմունք է զգում օտարների հանդէպ։ Ճիշդ է, հայ ժողովուրդը շատ աւելի քաղաքակիրթ է ի տարբերութիւն միւս յետ սովետական երկրների, բայց հայերը չափազանց դժուար են գնում շփման։ Այսպիսով չինացին իրեն աւելի լաւ է զգում Ռուսաստանում եւ Ղրղզստանում, որովհետեւ այնտեղ բազմազգութիւն կայ… Նման կարծիքի էր չինացին Հայաստանի մասին։
Որտե՞ղ է հապա թագնուած հայաստանցիների ջերմութիւնը։ Հայաստանցու տաղանդի մէջ։ Տաղանդի դրսեւորման։
Ապրիլի 12-ն էր։ Պիտի հանդիպէի Վանաձորի Կոմիտասի անուան արուեստի դպրոցի տնօրէն Վարդան Դոլմաջեանի հետ։ Հանդիպման վայրը ընտրեցինք Չայկովսկու անուան դպրոցը, քանզի այստեղ ժամը 12-ին պիտի կատարուէր համերգ-արարողութիւն, որի ժամանակ Հայաստանի տարբեր մարզերից եկած շնորհալի աշակերտներին պիտի յանձնէին նուագարաններ։ Այո՛, այսպիսի մի մշակութային ծրագիր էր իրականացնում Հայաստան համահայկական հիմնադրամը։ Վաղուց չէի տեսել այդ երաժշտական դպրոցը։ Ուշադրութիւն դարձրեցի, որ այն արտակարգ նորոգուած էր։ Մուտքի աջ պատին կարդացի, որ Չայկովսկու անուան երաժշտական դպրոցը վերակառուցուել է ԱՄՆ Արեւելեան Շրջանի Տեղական Յանձնախմբի ֆինանսաւորմամբ 2016-ին։ Ուրախութեամբ լեցուեցի։ Բարձրացայ դահլիճ։ Դահլիճը լեփ-լեցուն էր։ Երեւի 200-ից աւելի աշակերտներ եւ ուսուցիչներ էին հաւաքուել, բայց համերգ-արարողութիւնը յապաղում էր։ Սպասում էին մշակոյթի նախարարութեան պաշտօնակատարին…Այդ առիթով ես կրկին յիշեցի չինացու տպաւորութիւններից ամենաթանկարժէքը, քանզի կեանքում ամենաթանկ բանը դա ժամանակն է. «Հայաստանում կեանքի ռիթմը շատ աւելի դանդաղ է, քան Չինաստանում, մարդիկ կարող են սպասել միմեանց, ուշացումը նրանց համար խնդիր չէ, մինչդեռ Չինաստանում նոյնիսկ մէկ վայրկեան (րոպէ) ուշացումը դա ճգնաժամային է»։ Արդեօ՞ք նախարարութեան աշխատակիցը գիտակցում է, թէ ինչ ճգնաժամ կ՚ունենայ երաժշտութիւնը, երբ ինչ-որ մի երաժիշտ ուշացնի հնչիւնը գէթ մէկ տասներորդ վայրկեան։ Ինչեւէ, մենք հայերս սպասել գիտենք եւ երբ արուեստի հիասքանչ պահը գալիս է, ապա նուագում ենք այնպիսի սրտի կարօտով, որ ջերմութիւնը փարատում է ցուրտ երկրի պաղութիւնը եւ դարերի ընթացքում կոշտացած սրտի կոպտութիւնը։ Այդ օրը 17 անուն 93 երաժշտական նուագարաններ տրամադրեցին 55 դպրոցներում սովորող 81 շնորհալի աշակերտներին եւ 10 ուսումնական հաստատութիւններին։ Նուագարաններից նշեմ քամանչա, ուդ, մեծ բամբիռ, ջութակ, թաւջութակ, շուի, հոբոյ, ֆլեյտա, զուռնա, շեփոր, քանոն)։ Համերգից յետոյ Վարդան Դոլմաջեանը դուրս եկաւ Չայկովսկու դպրոցից վեց նուագարաններով՝ 2 քանոն, 2 թաւջութակ, 1 թառ եւ 1 ջութակ։ Դէմքի վրայ գրուած էր երջանկութիւն։ Այդ վեց գործիքները նա տանում էր ոչ միայն իր ղեկավարած դպրոցի համար. Վանաձորում կայ 3 երաժշտական եւ 2 արուեստի դպրոց։
-Տուէք օգնեմ,-ասացի։
-Ո՛չ, ծանր չեն։
Վարդան Դոլմաջեանի համար այդ ծանր գործիքները իրօք որ թեթեւ էին։ Ինչպէ՞ս կարող է երաժիշտը զգալ նուագարանի ծանրութիւնը։