Բառ մը, որուն սիրեցինք փաթթուիլ
Պարանո՞ց... Շլի՞նք... Ճի՞տ։ Ո՚չ մէկը։ Դուք, յարգելի ընթերցող, կը խնդրեմ, մի՚ ակնարկէք հայոց լեզուի բացատրական քառահատոր բառարաններուն, որպէսզի հասկնաք, թէ «վիզ» բառը հոգեւոր կամ քնարական ի՚նչ նշանակութիւն ունի հայու համար։ Այս բառը, համեստ միավանկ մը լոկ, որ մերթ կը բարձրանար օտարի դէմ, կամ՝ մերթ կը ծռէր անոր ասպատակութեան ենթակայ, խորհրդանշանն է հայու արժանապատուութեան եւ ինքնութեան, սակաւ անգամներ նաեւ սիրոյ եւ կարօտի։ Բոլորը տեսնելու համար, ձեզ կը հրաւիրեմ հայրենի այն լիճեզրը, ուր միջօրէի խաղաղ մէկ ժամուն մեր աշակերտները եկած են զովանալու եւ ուր սպիտակափետուր կարապներ, հանդարտ կը լողան, օրը աւելի դանդաղեցնելով։
- Պարոն, կ՚ըսէ Բարինը, այդ երկու կարապները, տեսէ՚ք, այնքան մօտիկ են իրարու, իրենց նուրբ վիզով, սիրտ կը կազմեն։
- Բանաստեղծի աչքեր ունիս...։ Օրիորդիկ, հակած վիզերով կազմուած այդ սրտիկը, Պոլսոյ գեղատեսիլ աւազաններու մօտ նկատած էր նաեւ Ռուբէն Սեւակը։ Ան քնքոյշ քերթուած մը յօրինած է, «Կարապները», ուր նկարագրած է միեւնոյն տեսարանը.
Մարմարի իրենց վիզը սլացիկ,
Իրենց վիզը երկնասլաց,
Քնացող ջուրին վրայ տրտմաբար,
Բերան բերնի, վիզը վիզին անբարբա՚ռ...
Սակայն, այդ բառը մեզի տուաւ բազմաթիւ այլ պատկերներ, երբեմն տխուր եւ նուաստացուցիչ։ Նախ պէտք է յիշել անոր պատմութիւնը...։ Ծագումը անյայտ է։ Շատ հին է, անկասկած։ Սկսելով 6րդ դարէն, հայկական մատենագրութեան մէջ բառը բարձրացուցեր է իր վիզը ու ցցուեր են բազմաթիւ արտայայտութիւններ, ինչպէս՝ «Զօրեաց զվիզ ՚ի վեր համբառնալ», «Զվիզն ՚ի վայր արկեալ», «Զվիզն այսր անդր շուրջ ածեալ», «Խրոխտալով վիզ ամբառնան ընդդէմ աստուծոյ»։ 1828 թուականին Փարիզի մէջ լոյս տեսած Նոր Կտակարանի էջերուն մէջ կայ անոր ուրախալի մէկ գործածութիւնը. «Ամմէնն ալ սաստիկ կու լային, ու Պօղոսին վիզը ինկած ինքը կը պագնէին»։ Պատկերաւոր բառ է ան, Բարին։ Միջնադարուն արդէն լաւ հաստատուած գոյական էր, հանդերձ ածանցումներով եւ դարձուածքներով։ Տե՛ս, 15-րդ դարուն ապրած տաղասաց Յովհաննէս Թլկուրանցին գրի առեր է «ձի բարձրավիզ» արտայայտութիւնը։ Մեր մայրենին, այնուհետեւ սիրեց այս բառի շուրջ պտտուիլ ու պտտուիլ, մինչեւ որ ունենար գլխու պտոյտ տուող հարստութիւն մը- «վիզ» բառով շինուած երեսուն պատկերալից խօսքերը նկատի ունիմ, ինչպէս՝ «վիզ առնել» ընդունիլ, «վիզը բարակիլ, կամ՝ տանձակոչ դառնալ» նիհարնալ, «վիզը երկարել» օգնել, հետաքրքրուիլ, «վիզը թռցնել, ոլորել, կամ կարմիր թել կապել» սպաննել, «վիզը ծուռ» թշվառ, խեղճ, «վիզը կոտրել» խեղճացնել։ «Սասնայ ծռեր» դիւցազնավէպի մէջ, Բարին, այս վերջինը գործադրեր են բառացի իմաստով. «Գնա՛, էնոր վիզ կտրի», «Դահիճն էկաւ սարայ (պալատ), ասաց- Թագաւոր հրաման արէ՝ զքո վիզ տի կտրեմ», «թող իմ վիզ կտրեն»...։ Ունինք մէկ այլ խօսք, «վիզը հաստ», այսինքն անոնք, որոնք ո՛չ թէ միայն գէր են, այլ նաեւ՝ չար եւ տխմար։ Ըստ երեւոյթին, այս վերջինն է հայրենի մամուլի ամենասիրածը, քանզի, բազմաթիւ քաղաքագէտներ եւ ղեկավարներ արժանացած են այդ կոչումին։ Իսկ օրեր եղան, երբ հասարակ ժողովուրդը համարձակեցաւ չարերուն դէմ «վիզ բարձրացնել», կամ ինչպէս մեր հիները ըսին՝ «վիզ ամբառնալ»։ Իսկ «վզովն ընկնել»ը, կարօտի սրտառուչ արտայայտութիւն, տեղ գտաւ Աւետիք Իսահակեանի «Պանդուխտ որդին» բանաստեղծութեան մէջ. «Դարդը սրտիս հասայ մեր տուն, տեսայ ծերուկ, խեղճ մօրս... Վզովս ընկաւ, սրտին գրկեց ու լացեց»։ Կոմիտաս վարդապետը, մինչ, զոյգ մը սիրահարին պարգեւեց այդ խօսքը. «Հրէն յարս գալիս ա, լուսն երեսին տալիս ա, գնամ, վզովն ընկնեմ, աչքս խնդից լալիս ա»։
- Իսկ ես ուրախ եմ, որ ան ինծի տուեր է սիրուն վզնոց մը եւ վզկապ մը։
- «Վիզ»ով սկսող գործնական բառեր... Յիշէ՛ նաեւ, վզակոթ, վզարմատ եւ վզագեղձ բառերը... Բայց աւելի տպաւորիչ են այն ածականները, որոնք «վիզ»ով կը վերջանան- բարձրավիզ, կոկոզավիզ, երկայնավիզ, տխրավիզ եւ գեղեցկավիզ... ինչպէս սա կարապները։ Մեր պատկերէն դուրս է, թէեւ, բայց յիշել կ՚արժէ նաեւ «լայնավիզ» տեսակ մարդը, ան, որ անաշխատ եկամուտով ապրող է։ Բարին, հայոց պատմութեան մէջ բազմաթիւ էին այն ժամանակները, երբ մեր ժողովուրդի վիզը ծուռ էր, կոր եւ կտրած։ Կը յիշե՞ս Ծերենցը, բժիշկ Յովսէփ Շիշմանեանը։
- Մեր պատմավէպերու հայրը...
- Այո։ «Երկունք Թ. դարու» վէպին մէջ կը պատմէ հայու ընդվզումը արաբական խալիֆայութեան դէմ, յանուն անկախութեան։
- Այսինքն ուզեր ենք «ինքնավիզ» ըլլալ։
- Նոր բառ մը հնարեցիր։ Բայց, հոն, Բարին, կը կարդաս, թէ մեր ժողովուրդի համար ինչքան նուաստացուցիչ կը դառնար «վիզ» բառը- «Բուղայի երկրորդը՝ Ժիրակ զօրավարը, հասեր Ռշտունեաց Ոստանը, հայ գերեաց բազմութիւն չուան ի վիզ քշելով առջեւէն իբրեւ անասնոց նախիր՝ եւ աճուրդով ծախելու կը հանէր»։ Երբ հայրենասէր վիպագիրը իր ձեռքերը դողդոջելով կը գրէր այդ տողերը, 15 տարեկան պատանի Յովհաննէս Թումանեանն ալ, որուն սիրտը արդէն համակուած էր ազգի վշտով եւ ազատատենչ գաղափարներով, Թիֆլիսի Ներսիսեան վարժարանի մէջ գրի կ՛առնէր հետեւեալը.
Ինչու՞ ես տխուր
Թշուառ Հայաստան,
Է՞ր է վիզդ ծուռ
Մայր իմ սիրեկան։
Նոյն միտքերն են Ալեքսանտր Ծատուրեանի «Տխուր երգէ քերթուածին մէջ. «Ու լալիս ես՝ դու վիզ ճկած, աւեր երկրիդ լուռ վկայ»։
Իսկ օր մը, երբ Մայր Հայաստանը փորձեր էր իր դարերու հնազանդ վիզը բարձրացնել, շնչել ազատութիւնը, դառնալ սիգավիզ՝ խեղդուեցաւ անոր մանուկ երազը։ Օձ մըն էր այդ քստմնելի ոճիրին գործադիրը։ Սիամանթօն կը պատմէ. «Ու հայ մայրն իր վզին հետ՝ զաւկին վիզը մութին մէջէն մեզ երկարեց... Խաւարին մէջ, երկու բազուկ օձերու պէս գալարուելէն, մանկան վիզը գտնելով՝ ահեղութեամբ մը զայն սեղմեցին...»։
- Մեղքը սպաննողի վիզին, պարոն։
- Իսկ Չարենցը կը սարսափէր՝ «երկայնավիզ կօշիկ»ի պատկերէն։ Գիտե՞ս ինչու։ Քանզի ան կը խորհրդանշէր Ստալինի բռնատիրութիւնը. «Լուսանկարից նայում էր... Բարձրահասակ մի մարդ՝ հագին ռուսական շապիկ, երկայնավիզ կօշիկներ»։ Բարին, ըստ երեւոյթին «վիզ» բառի հետ գիրկընդխառնուիլ սիրեր է Դանիէլ Վարուժանը։ Անոր կը պարտինք «զօրեղ վիզ», «վէս վիզ», «հլու վիզ», «բոցեղէն վիզ», «շղթայէ վիզս», «հպարտ վիզ» եւ «կարապնավիզ սափոր» քնարական արտայայտութիւնները։ Ագսել Բակունցը անոր մէջ տեսաւ հայրենի մեղմ ու խաղաղած երկինքը- «Նայում եմ ամառուայ յստակ երկնքին։ Մի ծուռ վիզ ամպ լողում է»։ Իսկ Վահան Տէրեանն էր, որ անոր վերադարձուց սէրը- «Համբուրեցի աչք»րդ ծաւի, շուրթերդ ալ-նուռ, վիզդ կարապիե։
Բարինը յանկարծ ոտքի կը ցատկէ ու մեզի մօտեցող երիտասարդուհիի մը վիզին կը նետուի.
- Պարոն, յիշեցի՞ք, Անին է, եկեղեցւոյ ամառնային ճամբարէն ընկերս...։
Պարանո՞ց... Շլի՞նք... Ճի՞տ։ Դուք, մի՛ հարցնէք բառարաններուն կամ քաղաքագէտներուն։ Կարապներն ու սրտամօտիկ ընկերները միայն գիտեն անոր իմաստն ու խորհուրդը- սէր։