Մինչեւ այսօր, յարգելի ընթերցող, եթէ զրուցեր ենք ծանր նիւթերու մասին, եկէք փոխենք ընթացքը ու խօսինք քիչ մը թեթեւ - յատկապէս այս օրերուն, երբ ճնշիչ է կեանքը... «Թեթեւ» բառի պատմութիւնը անշուշտ, թէ բերանի ծայրով ըսուած թեթեւ խօսք պիտի չըլլար։ Ան գրական լուրջ անցեալ ունեցող երկհազարամեայ ոդիսական մը ունի։ Այժմ, եթէ վերջացաւ ձեր ընթրիքը թեթեւ, ձեր բազկաթոռին մէջ նստած՝ քաշեցիք շունչ մը թեթեւ ու կաթիլ մը մեղրով քաղցրացած բաժակ մը թէյ ալ ունիք թեթեւ՝ երթանք Ոսկեդար, մեր գրական լեզուի խանձարուրային օրերուն։
«Թեթեւ» ածականը «թեթեւ քայլերով» մտաւ հայկական գրականութիւն- ո՛չ շռնդալից, բայց համեստ ու հեզ։ Աստուածաշունչի ստուար հատորի 400-500 էջերու մէջ խիստ սակաւաթիւ գործածութիւն ունեցաւ ան. 11 թեթեւ, 3 թեթեւացոյ, 2 թեթեւագոյն, 1 թեթեւութեամբ։ Նոյն օրերուն իր մարտականութեամբ եւ յաղթանակներով հռչակուած էր հայկական թեթեւ հեծելազօրը։ 10րդ դարուն, մեր քերթողութեան ամենէն մեծածաւալ բանաստեղծութեան՝ Մատեան Ողբերգութեան մէջ «թեթեւ» բառը արժանանցաւ միայն երկու գործածութեան. «Թեթեւացո՛յ զսաստկութիւն տանջանացնէ եւ «Զբեռն պարտեացս թեթեւացո՛յ»։ Ըստ երեւոյթին, այդ հին դարերուն բառս չունէր խոհական, իմաստասիրական ծանրութիւն կամ լրջութիւն։
Սակայն միջնադարուն տակաւ առ տակաւ բառս զարդարուեցաւ աւելի քան եօթանասուն բաղադրեալ բառերով, ինչպէս՝ թեթեւազգեստ, թեթեւազէն, թեթեւաթռիչք, թեթեւաշունչ, թեթեւասիրտ, թեթեւասլաց եւ թեթեւասիւք։ Ունեցանք նաեւ պարոններ եւ օրիորդիկներ՝ թեթեւամիտ, թեթեւաբարոյ, թեթեւախելք, եւ թեթեւսոլիկ։
Ծանր լռութիւն մինչեւ 1500-ներ... Ապա Թոխաթցի Թադէոսը խրատական բանաստեղծութեան մը մէջ յիշեց բառը. «Երանի այն մարդոյն՝ բարի գործել է, / Թեթեւ շալկով յաշխարհէս գնացել է»։ Սիմէոն Կաֆացին շարունակեց բառին տալ հոգեւոր շունչ. «Ամպ թեթեւ ի քեզ բազմեալ տէրն Յիսուս»։
Օրացոյցի թերթերը դարձան ու «թեթեւ» բառը ստացաւ բազմաթիւ արտայայտիչ իմաստներ, ինչպէս՝ մեղմ - «Թեթեւ քամի», արագ, սահուն- «Թեթեւ քայլուածք», թոյլ «Թեթեւ հարուած», ոչ խիստ- «Թեթեւ պատիժ», կատարելու համար դիւրին- «Թեթեւ գործ», մակերեսային, հարեւանցի- «Թեթեւ հայեացք, նայուածք», ո՛չ լրջմիտ- «Թեթեւ մարդ»։ Այս արտայայտութիւններու ամենէն զուարճալին «Թեթեւ երաժշտութիւն» է, իսկ ամենէն հանգստացնողը՝ «Թեթեւ քուն»։ Երբեմն ալ, բնութեան օրէնքն էր, ափ մը հող նետեցինք դագաղի մը վրայ։ Այդ պատկերը Համօ Սահեանի գրչին տակ դարձաւ յուզիչ քերթուած. «Թող հողը թեթեւ լինի քեզ վրայ... / Եւ յետոյ ծանր մի քար են դնում / Այդ հողի վրայ։ / Եւ յետոյ ծանր մի դար է նստում / Այդ քարի վրայ։ / Եւ յետոյ հողի մի սար է նստում / Այդ դարի վրայ... / Թող հողը թեթեւ լինի քեզ վրայ»։
Սեբաստացիներու համար թեթեւսոլիկ մարդը «թեթեւ թասիկ, խենթ համասիկ» էր։ Պոլսոյ եւ Պարիզակի մէջ «թեթեւ հոգի» կը նշանակէր աշխոյժ, առոյգ։ Եթէ մէկը «թեթեւ ոտք» ունի, ընդունեցէք զայն ձեր խանութէն ներս, քանզի ան յաջողութիւն կը բերէ։ Իսկ «թեթեւ ձեռք» է ան, որուն տուածը շահաւէտ է, սկսած գործը՝ յաջող։ Յարգելի ընթերցող թեթեւ մը յիշեցնեմ թէ, բառը, ըստ Հրաչեայ Աճառեանի, Համշէնի մէջ «թէթիւ» էր, Հաճնոյ մէջ՝ «թիթեվ», Զէյթունի մէջ՝ «թիթիւ», Տիգրանակերտի մէջ՝ «թի՛թըվ», իսկ Ալաշկերտի մէջ՝ «թե՛տըվ»։
«Թեթեւ» բառը թէ՛ արեւելահայ եւ թէ՝ արեւմտահայ գրականութեան մէջ համբաւի տիրացաւ աշխարհաբար աշխարհիկ գրականութեան վերելքով։ Պաղտասար Դպիրը եւ իր հետեւեալ բանաստեղծութիւնը կարելի է համարել այդ աւանդութեան ռահվիրան. «Սրաթեւ թռչնակ լինէի, թռչէի՝ ուր կամէի, / Կամ ի յայգին իմ սիրելոյն փչող քամին լինէի, / Թեթեւ ամպիկ պիտէի՝ հովուն առջեւն իյնէի»։ Ապա Ռափայէլ Պատկանեանն էր, որ լուրջի առաւ «թեթեւ»ը, երբ Նոր Նախիջեւանի մէջ բացուած հայկական տպարանի համար գրեց փոքր մէկ քերթուած. «Բարի՚ եկար, հիւր թանկագին, / Գալդ բարի, ոտքդ թեթեւ»։
Պոլսոյ մէջ 1850-էն սկսելով, բազմաթիւ քնարերգակ բանաստեղծներ «թեթեւ» ածականով հիւսեցին սիրային, հեշտալուր տողիկներ, ստեղծեցին հոգեգրաւ գրական պատկերներ. «Հայ Քաջուհին ։ Այն ո՞ւր կ՛երթայ զուարթադէմ / Փափուկ թեթեւ ոտիցն ի ճեմ», Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան, «Սիւքը խաղար տերեւներուն հետ թեթեւ», Պետրոս Դուրեան, «Պարտէզներուն վրայ կ՛իջնէ թեթեւ քօղք մը միգամած», Միսաք Մեծարենց, «Քայլերս էին թեթեւ», Սիամանթօ, «Վերջալոյս. Ամպի թեթեւ ծուէններ՝ հովէն տարուած անդադրում՝ / Ցածէն կ՛անցնին հուպ տալով սարին, ծառին, լճակին», Ռուբէն Սեւակ, «Թեթեւ բուրմունք մը վայրկեան մը ծածանեցաւ օդին մէջ», Զապէլ Եսայեան։
Հայկական գրատպութեան մէջ «թեթեւ» բառը առաջին անգամ յայտնուեցաւ ո՛չ քնարական խորագրով մը։ 1880-ին Կ.Պոլսոյ գրախանութներու ցուցափեղկերուն վրայ զետեղուած գիրքի մը վրայ գրուած էր. «Մի բարեկամական թեթեւ ապտակ առ Պ. Ա. Ազատախոհեան՝ Մ. Պ. Խորթումճեանէ ի նպաստ Հայաստանի սովելոց»։ Անշուշտ այլ գիրքեր ալ լոյս տեսան, որոնք ունէին աւելի յարմար վերնագրեր. «Թեթեւ հրետազօրի շարքի կանոնագիրք», «Թեթեւ հրաձգային զէնք», «Թեթեւ ատլետիկա», «Երեսներս դէպի թեթեւ արդիւնաբերութիւնը»...
«Թեթեւ» բառը գրականացաւ նաեւ Արաքս գետի արեւելեան կողմը, ստեղծելով սիրային, բնական խորհրդաւոր եւ առասպելախառն պատկերներ։ Ահա քանի մը քնքոյշ նմոյշ. «Տերեւը հեզ ուռենու / Թեթեւ դողով մրմնջում էր, / Իբրեւ շրթունք միանձնուհու», Յակոբ Յակոբեան, «Մի մրահոն աղջիկ տեսայ... Գալարում էր մէջքը թեթեւ / Ծաղկանկար շալի մէջ», Աւետիք Իսահակեան, «Իրիկնաժամին թփերն օրորող հովի պէս թեթեւ / Մի ուրու անցաւ, մի գունատ աղջիկ ճերմակ շորերով», Վահան Տէրեան, «Առաւօտեան խնկահոտն ու թեթեւ մոմածուխը սենեակը լցրել էին ախորժելի բուրմունքով», Սերգէյ Սարինեան։ Փարւանայի կտրիճները ինչո՞ւ դարձան թիթեռներ»։ Թումանեանը կը պատասխանէ. «Շտապելուց թեւ են առել, դարձել թեթեւ թիթեռներ»։ Ամենայն հայոց բանաստեղծի համար իմաստութիւն եւ զուարթութիւն էր քառասուն տարեկանէն յետոյ կեանքի բեռներէն ազատիլ. «Եւ ես իմաստուն ու բեռս թեթեւ, / Անհոգ ծիծաղով, / Երգով ու տաղով / Իջնում եմ զուարթ իմ լերան ետեւ»։ «Թեթեւ» բառի խստագոյն ուշադրութիւն դարձուց Եղիշէ Չարենցը։ Ըստ անոր, այդ բառը «թեթեւի առնուելիք» բան չէր, կրնար մարդկային ներաշխարհի բոլոր գաղտնիքները պատմել. «Մահն է թեթեւ՛, մահն է բարի՛, անմարմին քոյր», «Մուսայիս- (Նախ՝ աղջիկ էիր դու մի հասարակ) դու այնքան անփոյթ ու թեթեւ», «Ականջ եմ դնում ես Ձեր թեթեւ քայլերին», «Քո՜յր, արցունքները — մաքուր / Ղօղանջնե՜ր են — թեւաւո՛ր / Ու թեթեւ՛, թեթեւ՛...», «Հովը շոյում է թեթեւ իմ աչքերը թաց…»։
Յարգելի ընթերցող, արդեօ՞ք «թեթեւ» բառը հայոց լեզուի ամենէն զգայուն, նուրբ բառերէն մէկն է։ Այս ժամուն անկասկած քաղաքի հրապարակի ժամացոյցին տակ իր սիրածին կը սպասէ երեսը թեթեւ կարմրած երիտասարդ մը, մէկ այլ տեղ, նոր մայրացած կնոջ մը դէմքը՝ նայելով իր քնացող նորածինին՝ զարդարուած կ՛ըլլայ ժպիտով մը թեթեւ, ծովուն սիւքը թեթեւ դող կու տայ հորիզոնը դիտող նաւավարին, եւ կամ ձեր սենեակին առջեւ յայտնուեցաւ մէկը, որ, -ինչպէս Զապէլ Եսայեանը ըսաւ - , «Գլուխը թեթեւ մը հակած մէկ ուսին, կը նայի ժպտելով»...։ Իսկ այժմ, գլխու թեթեւ շարժումով մը հրաժեշտ տանք իրարու մինչեւ նոր հանդիպում։