Քիչ մը օճառ եւ առատ ջուր։ Ահա թէ ի՚նչ է պէտք ցեխը մարմինէն հեռացնելու համար։ Այս միավանկը, յարգելի ընթերցող, - մանուկներու ամենասիրածը - , նախորդ յօդուածիս «գիրկ» բառը չէ, որ թեւերուդ մէջ առնես եւ ըմբոշխնես։ Այսօր, երբ կը յիշեմ, թէ հայերս Ոսկեդարու աւարտին ունեցեր ենք ցեխադար մըն ալ եւ աւելի ցաւալին՝ քանի մը հայրենի քաղաքագէտեր վերջերս իրարու վրայ «ցեխ» շպռտած են՝ ես ալ որոշեցի հասկնալ, թէ հայկական լեզուն ե՚րբ դարձաւ ցեխոտ, ո՚ր հեղինակը եղաւ ցեխաթաթախ, եւ ո՚ր մոլորեալն էր ցեխահոգի։ Ապա, առանց ալարելու ձեռքս մխրճեցի հայկական գրականութեան ճախճախուտ էջերուն մէջ, իմ ցեխոտած քղանցքներով քալեցի ցեխապատ գռիհներու վրայ, ապա ափ մը ցեխով ձեւակերպեցի «ցեխ» գոյականի յաճախ անմաքուր, բայց երբեմն բուժիչ պատմութիւնը։
Ցեխոտեցանք
Հայոց գրաբարը, ոսկեղնիկ, անաղարտ, սուրբ գրային, իր պատմութեան մէջ առաջին անգամ Ոսկեդարուն դարձաւ՝ «ցեխոտ»։ Պատճա՞ռն անոր… Աստուածաշունչն էր, երբ մեր անարատ թարգմանիչները, տողիկ մը թարգմանեցին եւ մենք կարդացինք, թէ վատ մարդը «ցեխով շաղախեալ» է՝ անոր դպած մարդիկ իրենց ձեռքը կը թօթափեն։ Միջնադարու հայ ընթերցողը կարդաց նաեւ քանի մը ցեխապատ արտայայտութիւն, ինչպէս՝ «Ցեխաթաթախ մարմնով կամ ձեռօք մատչիցի», «Ցիխն վնաս» աչացէ եւ «Լա՚ւ էր տղմով եւ ցխով ծեփել զերես»։
Միջագետքի ցեխը
Հայաստանի մէջ
Ըստ ստուգաբան եւ լեզուաբան այրերու բառիս նախնական ձեւն էր «ցիխ»։ Այս արմատէն ծնաւ «ցխոտ» ածականը։ Ապա, նոր ժամանակներուն կարծեցինք, թէ այդ ածականի սղած ձայնաւորը «ե» ըլլալու է, եւ բառը վերակազմեցինք որպէս «ցեխ»։ Թիֆլիսի բարբառը դեռ կը գործածէ «ցիխ» բառը։ Արցախը ունի «ցըէխ» տարբերակը։ Բառը ունի շումերերէն ծագում։ Միջագետքի մէջ այդ ժողովուրդի շինարարական հիմնական նիւթն էր ցեխը՝. (ցիխ), որ շումերէն կը նշանակէ ճահիճ, ցեխով շինուած աղիւս։
Էշը կրնա՞ս ցեխէն հանել
Արտայայտիչ է «ցեխ» բառը, բաւական ալ կպչուն։ Հայը նկատելով այդ յատկութիւնները հաճոյքով շինեց դարձուածքներ։ Մեկուն վարկաբեկե՞լ կ’ուզէք, ցեխ նետեցէքէ անոր վրայ, խիստ քննադատել եւ պարսաւե՞լ պէտք է, «ցեխը կոխեցէք եւ հանեցէք», իսկ անպատուե՞լ է ձեր նպատակը, «ցեխի հետ հաւասարեցէք»։ Եթէ դուք անպատուաբեր գործի մէջ ինկած էք, դուք «ցեխի մէջ խրուած» էք։ Եթէ ընկեր մը խայտառակութենէ դուրս բերած էք, դուք զայն «ցեխէ դուրս բերած, հանած» կ’ըլլաք։ Անյաջող պարողին կարելի է ըսել «ցեխը կոխ կու տայ», մեռածին՝ «ցեխն արեւուն»։ Իսկ դժուար վիճակէ մը եթէ դուրս ելած էք՝ դուք «էշը ցեխէ հանած» էք։ Կ’երեւի շատ ծիծաղելի եւ յաճախակի էր էշը ցեխէն հանելու գործողութիւնը, ո՞վ չգործածեց զայն իր վէպերու մէջ։ Պերճ Պռոշեանը իր Աշտարակի բարբառով ըսաւ. «Արի ու էշը ցեխիցը հանիր», Ռաֆֆին նայեցաւ այդ իշուն եւ Սալմաստի բերանով համաձայնեցաւ. «Հիմա եկ, այդ էշը ցեխից դուրս հանէ», իսկ Սունդուկեանը թիֆլիսցիի ոճով ջղայնացաւ. «Արի հիմի ու էշը ցըխեմեն հանէ՚. վո՚ւրդի էկաւ էս անիծածը»։ Յարգելի ընթերցող, եթէ «էշ» բառը գռեհիկ է ձեզի համար, գործածեցէք «սայլ»ը, ինչպէս Եղիշէ Չարենցը ըրաւ. «Միայն նա՚ սայլը ցեխից հանէր»։ Չարենցը ցեխ բառը գտաւ նկարագրական եւ զայն գործածեց «Ճամբին» բանաստեղծութեան մէջ. «Օրօրուելով կառքն էր վազում սրնթաց / Դաշտի միջին, ճանապարհով ցեխապատ»։ Մաթիկ Էպլիղաթեանի գրիչը Հալէպը նկարագրելու համար գործածեց նոյն ածականը. «Անկրկնելի Հալէպը։ Վրանաքաղաքներ, …, թիթեղածածկ գաղթակայաններ, … արեամբ ու քրտինքով շաղախուած ցեխապատ խրճիթներ»։
Հարուստ ցեխ, աղքատ ցեխ
Պատահական. այսպէս գտաւ մարդը ցեխի բուժիչ յատկութիւնները։ Եւ այդ օր ծնաւ «ցեխաբուժութիւն» բառը։ Հայ բժիշկն ալ նկատեց անոր ոյժը եւ հիւանդ հայու մարմինը դարձաւ ցեխածածկ։ Հայաստանի մէջ ցեխաբուժութեան կարեւոր կեդրոններ էին Արցախի Բաղանիք արքունականքը, ինչպէս նաեւ Վայոց ձորի, Վարշակի եւ Եղէգի ջերմուկները։ Իսկ երազի մէջ ցեխ տեսնելը թէ լաւ լուր է եւ թէ՝…։ Բացատրեմ։ Երազի մէջ չի յանձնարարուիր ցեխ տեսնել, քանզի ան կը նշանակէ վնաս, տրտմութիւն, հիւանդութիւն եւ թշուառութիւն. ցեխի մէջ քալելը՝ հոգեկան ծանր տկարութիւն, ցեխոտուիլը՝ աղքատութիւն։ Բայց, ծովէն, լիճէն կամ գետէն ցեխ հանելը լաւ լուր է. ան կը նշանակէ՝ հարստութիւն։
Քսաներորդ դարու ցեխին մէջ
20-րդ դարու գրողը երկու-երեք տարեկան մանուկի նման «ձեխ» բառով խաղաց։ Ինտրան զայն գտաւ իմաստասիրական. «Ուղեղս մոխիրի ցեխ մ’է»։ Դանիէլ Վարուժան անոր մէջ տեսաւ բարոյական անկում. «Խաբուած կոյսեր։ Եւ փողոցնե՜րը ինկաք. / Դուք օր մ՛ազնի՚ւ բիւրեղներ, / Կոխոտուելով մարդերէն՝ եղած էիք այժմ ցեխ »։ Զահրատը մեզի բացատրեց, թէ ի՚նչ էր իր գրական հերոսի նկարագիրը. «Կիկօ գետնէն կերաւ / Գետնէն խմեց - / Կիկոյին մէջը ցեխ / ու ճահիճ լեցաւ / Նորէն ալ ազնիւ խմոր ունէր»։ Դուք այժմ կ’ուզէք գիտնալ, թէ ո՚վ էր հայկական գրականութեան առաջին «ցեխոտ» գրիչը. 1260 թուականին Կեչառիսի (Ծաղկաձոր) մէջ ծնած հայ բանաստեղծ, մշակութային գործիչ, Կեչառոյքի միաբանութեան վանահայր, մոնղոլական արշաւանքներու ցեխադարուն հայ ազգային աւանդութիւններու ջատագով ու պաշտպան, քնարական բանաստեղծութիւններու, ողբերու եւ երգերու հեղինակ Խաչատուր Կեչառեցին է ան։ Այդ պաշտելի մարդը օր մը, իր ծերութեան օրերուն ըլլալու էր, գրեց ինքնակենսագրական տաղ մը եւ ըսաւ.
Հոգի հրեղէն էի,
Յանփարատ խաւար գնացի,
Բազմաց ցանկալի էի,
Իմ խելօքս եղայ եղկելի։
Անոյշ քաղցր աղբիւր էի,
Զիս ի ցեխ մեղաց խառնեցի։
Բարդ ցեխեր
Դարերու ընթացքին «ցեխ» բառը շաղախուեցաւ այլ բառերու հետ եւ կազմեց խոշոր կոյտ մը։ (Մի զարմանաք, մեր մայրենին ունի նաեւ «ցեխակոյտ» բառը) Այդ միաձուլումէն ծնունդ առին 50-ի չափ «ցեխախառն» ածականներ։ Կարեւոր է գիտնալ չորս-հինգ հատը (ծեփելու, ծածկելու, պատելու, կամ մէկու մը վրայ նետելու համար). ցեխագունդ, ցեխաթաթաւ, ցեխալոգանք, ցեխակեր, ցեխակոլոլ, ցեխահեղեղ, ցեխապանակ։ Ունինք նաեւ «ցեխահոգի» ածականը։ Չենք գիտեր, թէ ո՚վ արժանացաւ այդ բառին, բայց գիտենք, թէ եղեր են այդ տեսակ մարդիկ, ինչպէս Դանիէլ Վարուժանը նկատեց. «Ո՜վ ցեխահոգի, ո՞վ պիտի սգայ քու վախճանդ»։
Գոյութիւն չունեցող ցեխը
Հասկնալի է։ Ո՞վ կ’ուզէ ցեխի մէջ մնտել։ Ցեխի հետ ընկերանալ։ Ասիկա է կ’երեւի պատճառը, թէ հայկական բառարաններու մէջ կը բացակային «ցեխ» բառի հետ կազմուած բազմաթիւ բառեր։ Ե՚ս նկատեցի այդ պակասութիւնը եւ կազմեցի երեք հատ նոր բառ, բոլորն ալ բացասական, յուսալով նաեւ, թէ զանոնք գործածելու պատճառ չէք ունենար։ Անոնց իմաստները կը ձգեմ ձեր երեւակայութեան. «ցեխամիտ», «ցեխադէմ», «ցեխաբարոյ»։ Իսկ օր մը, յարգելի ընթերցող, եթէ ձեռնարկէք չինական դիցաբանութիւնը հայերէի թարգմանել գործածեցէք «ցեխածին» բառը, քանզի մարդ արարածը երկու տեսակ է. ազնուականները՝ «կաւածին», իսկ ռամիկը՝ «ցեխածին», որովհետեւ Նիւ-Վա դիցուհին, աշխարհի միակ բնակիչը, ձանձրացաւ առանձնութենէ եւ փափաքեցաւ իր նմաններու հետ շրջապատուած ըլլալ, լճակի մը ափէն առաւ ընտիր կաւ եւ շինեց մարդու առաջին սերունդը, ապա գտաւ առատ ցեխ եւ ստեղծեց ռամիկը։
Ցեխոտ լուրեր
Յարգելի ընթերցող, մեր գրականութեան լիճի խորութիւններէն փորձեցի երգ մը դուրս հանել։ Աւաղ, չյաջողեցայ։ Լոկ գտայ հայրենի մամուլի մէջ տեղ գտած քանի մը ցեխաթաթախ խորագիր։ Անոնք կասկած չկայ, թէ կը ներկայացնէին մեր հանրապետութեան ներկայ վիճակը՝ ազգային ժողովէն մինչեւ Կիւմրի քաղաքի գռիհները։ Ահա այդ չորս զգայացունց վերնագիրը։ Անոնցմէ մէկը բնապահպանական էր՝ «Ակտիւիստները յաղթեցին իրենց վրայ ցեխ շփած շինարարներին», մէկը քաղաքական՝ «Փորձում են ցեխ շպրտել եւ իրականութեանը չհամապատասխանող լուրեր տարածել», իսկ մէկն ալ քաղաքագէտի մը ազգային ժողովի մէջ արտասանածը. «Մի՚ շտապէք մարդկանց հանել ցեխից, գուցէ դա նրանց բնական վիճակն է»։ Բայց, ամենամաքուրը եկաւ Կիւմրի քաղաքէն, որ յայտնի է իր դեռ լուծում չգտած ցեխի հարցով. «Եւրոպական Բանկը Կիւմրին ցեխից կը հանի»։
Երազային ցեխը
Ցեխին պատմութիւնը չունի աւարտ։ Ամէն անգամ որ անձրեւը թրջէ մեր հողը ան պիտի շարունակէ հոս ու հոն տարածել իր սեւ հետքերը։ Բայց ես կ’առաջարկեմ, որ դուք ձեր միտքին թելադրէք, որ այս գիշեր երազի մէջ Վանէն կամ Սեւանէն երկու ափ ձեխ հանէք, մէկը ձեզի, միւսը ձեր սիրածներու համար։ Մինչեւ յաջորդ յօդուածս մնացէք «ցեխազերծ»։