ՔԱԶԸՄ ԿԻՒՆՏՈՂԱՆ
(Հետազօտող Գրող)
«Ախ աղջիկս, աղջիկս քար ըլլայի կը ճեղքուէի, հող եղայ դիմացայ» ըսած էր Տէրսիմի Քըզըլ Քիլիսէ գիւղի հերոսուհին՝ Հուրիյէ Ասլան։
4 Մայիս 2025 թուականին Պերլինի մէջ կարեւոր յուշարձանի մը բացման հրաւիրուած էինք։ Նեզահաթին հետ երթալ եւ այդ պահը միասին ապրիլ շատ կ՚ուզէի։ Քանի որ 72 տարի ետք Տէրսիմի Թերթելէյի ջարդերու ընթացքին իր երկու քոյրերը ձեռքէն առնուած ծերունի մըն է, որ «այս յուշարձան»ին բացման ներկայ գտնուելու հրաւէր ստացած էր։ Չեղաւ։ Միասին չկրցանք երթալ։ Նեզահաթը տունը մնաց։
Խումբ մը ընկերներով Քէօլնէն Պերլին ուղուած ենք։ Բոլորս վէրքեր, թրավմաներ կը տանինք մեզ հետ։ Ես իմ աշխատանքներու ընթացքին հաւաքած հազարաւոր վկայութիւններու բեռան տակ նոր լսածներով խորապէս յուզուած եմ։ Մէկը մօրս մօրը կողմէն, միւսը հօրս մօրը կողմէն, ուրիշ մը հօրս հօրը կողմէն, միւսը մեծ մօրս կամ մեծ հօրս կողմէն լսած եմ։ Կարծես բոլոր պատմութիւնները կենդանի վկայութիւններ են եւ զիրենք կը գտնենք մեր առջեւ։
Պերլին կը հասնինք, հրաւիրուած ենք Պերլինի Տէրսիմի Մշակոյթի Միութեան կողմէ։ Քանի մը ժամ ետք «Տէրսիմէն Սուրիա՝ Ալեւի Սպաննութիւններ» վերնագրով ասուլիս մը կայ։ Ես, անհամբեր եմ նախապէս լուսանկարը տեսած յուշարձանի հանդէպ։ Հոն կ՚իմանանք թէ յուշարձանը հազիւ յաջորդ առաւօտուն պիտի տեսնենք։
4 Մայիսի վաղ առաւօտուն կը հասնինք յուշարձանի գտնուած զբօսայգին։ Յուզուած եմ եւ անհանգիստ։ Եթէ տեսածս նման բան մը չըլլայ, երազիս մէջ յուսախաբ պիտի ըլլամ... Վերջապէս, Տէրսիմցի կիներուն հաց թխելու պահուն իբրեւ գլխաշօր գործածած սեւ ծածկոցի նման լաթով մը ծածկուած է յուշաքարը։ Հայրենիքէս 3370 քմ հեռաւորութեան վրայ, կոտորածներու վայրէն բերուած քարակոյտը խորհրդանշական մեծ իմաստ ունի տէրսիմցիներու համար։ Բայց ան ուրիշ իմաստ մըն ալ ունի։ Այս քարը, Թերթելէի, Բալուի, Տէրսիմի՝ յուշերը յաւէրժացնող յուշարձան մըն է։
Սակայն ես այլ բան կ՚ակնկալեմ: Այս քարը պէտք է պատմէ Թերթելէի մասին, վէրքի, յիշողութեան մասին, որպէսզի կարողանայ յուշարձանի վերածուիլ: Այլապէս ան պարզապէս քար կը մնայ ինծի համար, եւ ես յուսախաբութեամբ կը վերադառնամ...
Արարողութեան ժամը կը սկսի: Հոգեւոր առաջնորդները, մայրերը, քաղաքական գործիչները, մտաւորականները, արուեստագէտները, գրողները, լրագրողները, ինչպէս միշտ, բեմին մօտ են: Ժողովուրդը կը կանգնի քարին շուրջ: Քաղաքական գործիչներէն բացի բոլորը ոգեւորուած են: Ժողովուրդը յուզուած է. հետաքրքրութեամբ եւ ոգեւորութեամբ կ'ուզեն դպչիլ քարին, համբուրել, դէմքերը քսել անոր: Ես, թէեւ հասկնալով այս զգացումը, կը շարունակեմ մտահոգուած սպասել: Յանկարծ իմ ուշադրութիւնս կը գրաւէ նրբագեղ կին մը, որ կ'օգնէ յուշարձանի քօղը բանալ: Աւելի ուշ կ'իմանամ, որ ան կոթողի ձեւաւորողն է՝ Էզկի Քըլընչասլան:
Հոգեւոր առաջնորդները եւ մայրերը քըրմանչքի- զազաքի, քըրմանչի-քրտերէն մաղթանքներ արտասանելով կը կատարեն բացման ծիսակատարութիւնները: Այս մի քիչ կ'երկարի, սակայն պատմութիւնները շատ ցնցող են, կարծես դարձեալ կ՚ապրին թերթելէն: Մարմինս կը սարսռայ... Մի մասը կը թարգմանեմ կողքիս գտնուող Թաներ Աքչամին: Հոգեւոր առաջնորդները, մայրերը կարծես կը խօսին քարին հետ:
Կ'ըսեն. «Հիմա քեզ 1937-38-ի ժամանակէն, վայրէն պոկեցիք եւ բերինք այստեղ, որպէսզի մեզի, աշխարհին պատմես ամէն ինչ: Խօսիր, պատմէ մեզի: Դուն ի՞նչ տեսար, ի՞նչ ապրեցար, ի՞նչ լսեցիր: Այրուած տները, քանդուած գիւղերը, մեր լեռները, անտառները պատմէ: Լռութիւն մի՛ ընէր, պատմէ: Աքսորի մասին պատմէ: Մեր սուրբ վայրերը պատմէ: Մեր արմատները, լեզուն, հաւատքը, պատմութիւնը պատմէ: Արմատներէն կտրուած կորսուած աղջիկներուն, բռնաբարութենէն խուսափելու համար ինքնասպան եղած կիներուն, երիտասարդ աղջիկներուն մասին պատմէ, եւ բռնաբարուածներուն մասին...
Ո՜վ հազարամեակներու վկայ սուրբ քար, դուն այդ սուրբ հողերուն մէջ տեղի ունեցած գաղտնիքներու վկայ ես: Ըսէ մեզի, այս բռնակալները, այս եզիդները ի՞նչ ուզեցին մեզմէ: Ինչո՞ւ մեզի դէմ պատերազմ յայտարարեցին օդանաւերով, թունաւոր կազերով, ամենածանր զէնքերով, կարծես օտար պետութեան դէմ պատերազմ մղէին: Ո՞վ էր այդ օդանաւերը վարող Սապիհան:
Ըսէ մեզի, ըսէ, մի՛ լռեր... Տես, լռեցիր, չկրցար խօսիլ, համր եղար, տես, չկրցար դիմանալ, ճաթեցար, ճաթեցար, ճաթեցար...
“Հիմա բաց սիրտդ, խօսէ, պատմէ մեզի, պատմէ մարդկութեան անհուն սրտին...”
Փիրերը-մայրերը արցունքի մէջ իրենց պարտականութիւնները աւարտելով մէկ կողմ քաշուեցան։ Արուեստագէտ Էզկի Քըլընչասլան, այդպէս երկուքի բաժնուած/ճեղքուած քարին գաղտնիքը քիչ յետոյ մեզի պիտի պարզէր։ Իմացանք թէ այդ սովորական ճեղքուած քարին ներսը սիրտ մը թաքնուած էր։ Այդ ճեղքուած սովորական քարը, թեքնիքական մեքենականութեամբ դանդաղօրէն երկուքի բաժնուեցաւ։ Քիրմանչքի-զազաքի ողբի ընկերակցութեամբ բացուող քարը զարմանքով եւ սարսափով կը դիտեմ։ Այստեղ գաղտնիք մը պէտք է ըլլայ կ'ըսեմ։ Իրարու կցուած երկու ձեռքերու ափերու նման կողք կողքի բացուող քարին ներսի գաղտնիքը, սիրտ մըն էր։ Քարին սիրտը... Ոչ, ճեղքուած քարին սիրտը... Սրտին վրայ Տէրսիմի քարտէսը եւ Թերթելէի ապրուած վայրերու անունները... Տարիներէ ի վեր վրան աշխատած եւ աշխարհին պատմել ուզած Թերթելէն միայն այսպիսի գործով մը կրնար պատմուիլ։ Ասիկա ստեղծագործութիւն մըն է... Ծունկի եկած յուշարձանին առջեւ հեկեկանքները կոկորդիս մէջ կը հանգուցուին, արցունքներս չեմ կրնար զսպել... Կը խօսի քարը, կը խօսի, առանց լռելու կը խօսի... Լեզուս համր, սիրտս ողբերու աղաղակին մէջ...
Շուրջս կը նայիմ. ոչ մէկը կէս ժամ առաջուայ վիճակին մէջ չէ։ Կարծես ժամանակը, տարածութիւնը փոխած եւ այլ չափանիշով կ'ապրին մարդիկ... Ոմանք առանց պատանքի եւ գերեզմանի իրենց նախնիներուն գերեզմանին հասած կարծես, ոմանք պոկուած սուրբ հաւատքի վայրին երեսը շփելու պէս, ոմանք հազարաւոր տարիներու լռութիւնը խորտակած կարծես, ոմանք մէջքին-սրտին վրայ կրած Թերթելէի հոգեվիճակը հոն ձգած կարծես... Ոմանք տակաւին ողբերու լուռ աղաղակներով սուգ պահելու պէս...
Այս բոլոր ցաւերուն, անարդարութիւններուն ենթարկուած, օտարացման եւ ատելութեան առարկայ դարձած այս հասարակութիւնը, իր երկրին մէջ, ապրած հողերուն մէջ արժէք չտեսնելու բարկացած ընկճուածութիւնը կ'ապրէր, քարի մը յուշարձանի վերածուելուն պատիւը, հպարտութիւնը ապրող հոգեվիճակի մը վերածուելուն ականատես եղայ։ Յուշարձան մը անոնց համար միայն յուշարձան մը չէր։ Բոլոր կորսուած ժամանակներու եւ աւերակ վայրերու նոր ժամանակի եւ վայրի մը մէջ կեանք գտնելն էր։ Ասիկա միայն անցեալին, կորուստին յիշողութիւնը չէր. ապագայի լոյսն ու կառուցման յոյսն էր։
Արարողութեան վայրին Թերթելէի զոհերուն թոռներուն կողմէ արտայայտուած հետեւեալ մտքի դիմաց ըսելիք բան չգտնելու անճարակութիւնը ապրեցայ.
«Այս քարը, քար ըլլալով հանդերձ վկայած բռնութեան չի կրցաւ դիմանալ, ճեղքուեցաւ։ Արդեօք այս բռնութեան որոշումը կայացնողները, գործադրողները, անոնց աջակցողները, զայն ուրացողները, այս բռնութեան հետ չառերեսուողները քարէն աւելի՞ կարծր սրտեր ունին»։
Իսկ մեր նախնիները ինչպէ՞ս դիմացան բռնութեան այս ցաւերուն։
Ահա հոս, պատասխան գտնելու դժուարանալու այս պահուն Հուրիյէ մօրաքոյրին այդ իմաստուն խօսքը կը հասնի մեր օգնութեան.
«Քար ըլլայի պիտի ճեղքուէի, հող եղայ ու դիմացայ»։
Ճեղքուած քարը, այլ ժամանակի եւ վայրի մը մէջ, Տէրսիմի հողին վրայ չըլլալով հանդերձ Գերմանիոյ մայրաքաղաք Պերլինի զբօսայգիի մը մէջ դիմացող հողին վրայ որպէս յուշարձան մը կը տեղադրուի։
Ժամանակի եւ տարածութեան քարի մը մէջ կեանք դառնալուն կը վկայենք։
Հապա քարէ սիրտ մը ստեղծող, քարի մը տուեալ բեռնելով զայն կենդանի յիշողութեան-յուշարձանի վերածող արուեստագէտը.
Հազարաւոր անգամ շնորհակալ եմ քեզի։ Դուն ի՞նչ հրաշալի գործ մը ստեղծած ես...
Յուշարձանի բացման եւ յիշատակի արարողութեան աւարտին մօտ, այս քարին կեանք տուող, յիշողութիւն բեռնող արուեստագէտ Էզկի Քըլընչասլանի հետ ծանօթանալու եւ կարճ զրոյց մը ունենալու առիթը կը գտնեմ։
Արուեստագէտը, գործին մասին հետեւեալը յայտնեց.
«Այս յուշարձանը միշտ բաց պիտի չըլլայ եւ քարին ներսը, այսինքն սիրտը բոլորը միշտ պիտի չտեսնեն։ Որովհետեւ Թերթելէ-ցեղասպանութիւն ապրած մարդու մը սիրտը բոլորին եւ ամէն տեղ չի կրնար բանալ։ Ան միայն իր բարեկամներուն, բարեկամ համարածներուն, ինքզինք ապահով զգացած պահուն ու միջավայրին կը բանայ իր սիրտը։ Այս պատճառով ալ յուշարձանը միայն յիշատակի արարողութիւններուն եւ յատուկ օրերուն պիտի բացուի»։
Արարողութենէն յետոյ մարդոց մեծ մասը հեռացաւ եւ տարածքը պարպուեցաւ։
Յուշարձանը, սիրտը փակելով զբօսայգիին մէջ մինակ ճեղքուած քարի մը ձեւի վերածուած ատեն, ես յաճախ օգտագործած քանի մը գաղափարներու այս յուշարձանի արարողութեան հետ կապը ստեղծելու կը ջանայի։
Յիշատակել, յիշել, առերեսուիլ եւ բուժուիլ...
եւ իհարկէ յարգանք ու պատիւ…
Հասարակութիւն մը ցեղասպանութեան ենթարկելու ատեն ամենավայրագ յարձակումը, այդ հասարակութեան պատիւին, սուրբ արժէքներուն, այս արժէքներու ծիսակատարութիւններուն, յիշողութիւնը կազմող խորհրդանիշներուն ուղղուած կ'ըլլայ։ Անարժէքութիւն եւ ինքնայարգանքի կորուստ կը պատճառուի։ Ասիկա այդ հասարակութեան քայքայուելուն եւ ցրուելուն պատճառ կը դառնայ։ Հետեւաբար ասիկա միայն ջնջուիլ ուզուած անցեալը չէ, միեւնոյն ժամանակ գողցուած ապագան է հասարակութեան։
Ցեղասպանութիւններու դէմ պայքարող հասարակութիւններն ալ ինքզինքնին այս արժէքներու միջոցով վերակառուցելու կը ջանան։ Նախ եւ առաջ այս վայրագ յարձակումը իրականացնող գաղափարախօսական եւ բռնութեան մեքենայացումներուն հետ հաշուեյարդար տեսնել, առերեսուիլ եւ բուժուիլ կ'ուզեն։ Իրենց պատուին վերադարձը եւ յարգանք ցուցաբերելը կը սպասեն։ Այս հնարաւոր չըլլալու պարագային իրենց հնարաւորութիւններով գոյատեւման ռազմավարութիւն կը հետեւին։ Յիշատակել եւ յիշել։ Ասոր ամենայարատեւ եւ ազդեցիկ ճամբան ալ շատ տարբեր խորհրդանիշերն են, նշաններն են։ Յիշողութեան խորհրդանիշերը, յիշողութեան վայրերը...
Ինքնութեան, անձնաւորութեան կառուցման գործընթացը նաեւ յիշողութեան եւ անոր խորհրդանիշերու կառուցման գործընթաց մըն է։ Այս գործընթացը դիմադրութեան եւ գոյատեւման ձեւ մը կ'ընդունուի։ Ասիկա միայն անցեալը յիշատակելու, յիշելու համար չ'ըլլար. այսօրը պաշտպանելու եւ ապագան կառուցելու համար կ'ըլլայ։
Թերթելէ ապրած հասարակութիւնները նաեւ աքսորի եւ գաղթի հասարակութիւններ են։ Անոնք տեղէ մը այլ տեղ երթալու ատեն միայն ֆիզիքական տեղափոխութիւն չեն ապրիր, մշակոյթները, հաւատքները, յիշողութիւնները, հոգեվիճակները միասին կը տանին եւ հոն խորապէս խորապէս, երբեմն բացայայտ, երբեմն գաղտնի կերպով կ'ապրին եւ ապրեցնել կ'ուզեն։ Ահա այս յուշարձանը քիչ մըն ալ ասոր կը համապատասխանէ։ Անցեալին, այսօրուան եւ ապագային ճշմարտութեան լոյս...
Պերլինը յիշողութեան վայրերու եւ խորհրդանիշերու տեսակէտէն հարուստ մայրաքաղաք մըն է։ Միւս բոլոր յուշարձաններու նման Նիսանկէ Թերթելէ 38-ի/Տէրսիմ՝ 38 Թերթելէ Յուշարձանն ալ Պերլին-Քրոյցպերկի մէջ արժանի տեղը ստացած ըլլալու հանգստութեամբ վերադարձայ Քէօլն...
Եւ անշուշտ, այս գործընթացը 2015-16 թուականներուն սկսող, յամառօրէն շարունակող, յաջողութեան հասցնող եւ մեզ հրաւիրող Եւրոպայի Տէրսիմի Միութիւններու Դաշնակցութիւն եւ Պերլինի Տէրսիմի Մշակոյթի Միութեան ղեկավարներուն, աշխատաւորներուն եւ ջանք թափող բոլորին սրտանց շնորհակալութիւն կը յայտնեմ։
