ԼՈՒՍՅԷՆ ՔՈՓԱՐ
Բազում անգամներ քաղաքս ժամանած էք։ Այս անգամ ի՞նչ առիթով այցելեցիք Պոլիս։
Ես ընդհանրապէս գաղութները կ՚այցելեմ, որ նոր սերունդին ոգեւորութիւն ստեղծեմ՝ ազգային պատկանելութեան, հայրենասիրութեան եւ լեզուի վերաբերեալ։
Իմ հիմնական ուշադրութիւնս լեզուի մասին է։ Երբ որ հայութիւնը իր թագաւորութիւնը կորսնցուց, դժուարութիւն ունեցաւ երկու հիմքերու։ Անոնցմէ մէկը եկեղեցին էր, իսկ միւսը լեզուն։ Մանաւանդ որ լեզուն սկսած է կորսնցնել, այն ատեն սկսած է այլասերիլ։
Այցելած էք Օրթագիւղի եւ Եշիլգիւղի հայոց վարժարանները եւ դեռ պիտի այցելէք Սամաթիոյ Անարատ Յղութիւն Վարժարանը։ Ըստ ձեզի Պոլսոյ կրթական մշակները ի՞նչ տպաւորութիւն թողեցին ձեր վրայ։
Իմ կարծիքով գովելի են։ Դպրոցները որ կը տեսնեմ կոկիկ են։ Կարգ ու կանոն կայ։ Համազգեստ կը հագուին։ Աշակերտները ուշիմ են։ Լաւ կը հետեւին դասերուն եւ մտիկ կ՚ընեն, ատիկա մեծ առաւելութիւն է։ Բացի անկէ իմ համոզումս այն է, որ պոլսահայերը խելացի են։ Կրցած են իրենց մշակոյթը, ազգայինը իւրացնել եւ կրցած են տարածել։ Երբ մենք զարթօնքի շրջանը նկատի ունենանք, գլխաւոր գործօնները կատարողները Պոլիսէն էին։
Հիմա նոյնիսկ վերցնենք մենք Մխիթարեանները՝ ըլլայ Վենետիկի, ըլլայ Վիեննայի երեւելի համբաւ ունեցող վարդապետները Պոլիս ծնած են։ Ալիշան, Չամչեան, Այտընեան եւ ուրիշներ, որ բարձունքի հասցուցած են հայ լեզուն, գրականութիւնը, բանասիրութիւնը եւ պատմագիտութիւնը։ Ուրեմն իրենք ազդեցութիւն ունեցած են սփիւռքի միւս մասերուն։ Առաջնորդի պաշտօն կատարած են։ Այդ կերպով ես գնահատելով, արժեւորելով ուզեցի գալ այստեղ, որպէսզի նոյն դրութեան աստիճանաբար հասնի այժմու Պոլիսը։
Դուք Հալէպ ծնած էք եւ ձեր առաջին ուսումը ստացած էք այնտեղի Մխիթարեան Վարժարանի մէջ։ Ապա Վենետիկի Մուրատ Ռաֆայէլեան Վարժարանը հասած էք։ Ձեզ պիտի հարցնեմ, ձեր մանկութեան շրջանի Հալէպը։ Այդ օրերը կը յիշէ՞ք։
Ի հարկէ կը յիշեմ։ Հալէպ քաղաքը կար եւ շրջակայ արուարձանները, որոնք բլուրներու վրայ էին։ Այս արուարձանները ամբողջովին Կիլիկիայէն եւ Արեւմտեան Հայաստանէն գաղթականներ կը բնակէին։ Թէեւ իրենք թրքախօս էին, բայց իրենց ոգին, էութիւնը հայ էր։ Մեծերը թրքերէն կը խօսէին, բայց եթէ մենք կը խօսինք, կ՚առարկէին «թրքերէն մի խօսիր» ըսելով։ Ակումբներ, երիտասարդական միութիւններ կային։ Ազգային ոգին զօրաւոր էր։ Ուրեմն առաջ Հալէպը գաղթականներուն կեդրոնը եղած է։ Հալէպէն անցած են Պէյրութ։ Այս վերջինը Ֆրանսական հովանաւորութեան ներգոյ էր, աւելի յառաջացած երկիր էր, ուր ծաղկեցաւ հայութիւնը։ Բայց Հալէպը մնաց աւանդական ձեւով։
Երբ որ սկսաւ Սուրիոյ մէջ քաղաքացիական պատերազմը՝ գաղութը սկսաւ ցրուիլ։ Մաս մը գնաց Գանատա, մաս մը գնաց Միացեալ Նահանգներ եւ այլ երկիրներ։ Նոյնիսկ անոնց կարգին էր նաեւ Աւստրալեան։
Հիմա Հալէպը կիսաքանդ է։ Տնտեսութիւնը, միջավայրը, հոգեբանութիւնը…կիսաքանդ։ Բազմաթիւ առաջնորդները հեռացած են երկրէն։ Որոշ հունտ կայ։ Արմատ կայ դեռ, բայց ցօղունը զօրաւոր չէ դեռ եւ անոր համար պտուղները չենք տեսներ։
Տարիներով բժշկութիւն ըրած էք եւ ունիք դարմանատուներ։
Այո։ Ես Ամերիկայէն նախ անցած եմ Հիւսիսային Ամերիկա՝ Նիւ Եորքի հրէական հիւանդանոցի մէջ ներքին հիւանդութեան եւ սրտաբանութեան բժիշկ ըլլալով աշխատած եմ։ Այնտեղ սրտաբանութեան փոխ տնօրէն էի։ Առաջարկեցին Թենեցիա Համալսարանի Բժշկագիտական ամպիոնի տնօրէնութիւն եւ հոն անցայ։
Ունիմ երկու դարմանատուներ՝ Կլենտէյլ եւ Լոս Անճէլըսի մէջ։ Թէ Հոլիվուտի շրջանին եւ թէ Կլենտէյլի մէջ հայկական միջավայր կար, ես ալ սրտաբանական դարմանատուներս հոն բացի։
Բժշկութիւնը եւ բանաստեղծութիւնը գիտնական առումով շատ հակառակ ուղղութիւններ են։ Ե՞րբ բանաստեղծութիւն գրել սկսաք։
Հոգեբանական դրութիւն ունին բժիշկները, որ մարդուս ցաւը կը զգան։ Այդ ցաւը զգալով, որ երբեմն կ՚ուզես արտայայտել։ Բացէ ի բաց չես ուզեր արտայայտել, ուրեմն թուղթի վրայ կ՚արտայայտես։ Այս անձնական խօսակցութիւն մըն է ու թուղթի միջոցով քու գաղտնի զգացումներդ կ՚արտայայտես։
Հայաստան, սփիւռք եւ հայկական եկեղեցիի մասին խօսինք։ Այս եռեակին մէջ Պոլիսը ի՞նչ դեռ ունի ձեզ համար։
Պոլիսը քաղաքական Թուրքիոյ մէջ է՝ որ չի կրնար ճչալ, գոռալ, բայց զուսպ կերպով իր գործունէութիւնը պէտք է տանի։ Այս առումով ակնկալուածը չէ կատարած։ Այսինքն Արեւմտեան Հայաստանի եկեղեցիներուն տիրութիւն պիտի ընէին Պոլիսը եւ Երուսաղէմը։ Երկուքն ալ պետականօրէն Օսմանական շրջանին իրաւասութիւնները ունին։
Օրինակի համար հիմա ես պիտի սկսիմ արծարծել Անիի մայր եկեղեցին, ինչո՞ւ մզկիթի կը վերածուի։ Մենք ունինք Լոզանի Դաշնագիրը։ Ուր գրուած է՝ «Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը հովանաւորութիւն եւ հոգածութիւն պիտի ընէ փոքրամասնութիւններու մշակութային եւ եկեղեցական ունեցուածքներուն»։ Ուրեմն ինչո՞ւ համար կիսափուլ եկեղեցիները՝ օրինակի համար Վանի շրջանի եւ այլն…
Ունինք մօտաւորապէս Թուրքիոյ տարածքին Կիլիկիայի եւ արեւմտեան շրջանին հազարէ աւելի վանք, եկեղեցի եւ մատուրներ։ Ասոնց ըսենք 200 հատը խոշոր են, որ կիսափուլ են։ Թրքական պետութիւնը պայմանագիր կնքած է, որ ինքն յանձն պիտի առնէ։ Ոչ թրքահայութիւնը կարողութիւն ունի, ոչ ալ Պատրիարքութիւնը, որ անոնք նորոգեն։ Կան երկու պատճառներ։ Մէկը 1915-ին, լքեալ կալուածներու օրէնքը հանեցին եւ այդ կալուածները մինչեւ 1923 վաճառեցին։ Եկեղեցիները որովհետեւ Պատրիարքարանը թափուր էր։ Ուրեմն ինչ ըրաւ քաղաքապետը, կամ կուսակալը, ձեռքի տակով թուրքի մը կամ քիւրտի մը ծախեց։ Բայց իրականութեան մէջ պետութիւնն ալ, մենք ալ գիտենք թէ այդ կալուածը հայ եկեղեցւոյ կը պատկանի։ Ուրեմն թրքական կառավարութեան ճնշում պիտի բանեցուի, որ «քու պաշտօնդ որ խոստացած ես թուղթի վրայ՝ կատարես»։ Ձգենք մէկ կողմը որ գիւղերուն մէջ եկեղեցի կայ, հայ ալ չկայ։ Բայց որ քաղաքներուն մէջ Այնթապի, Մարաշի, Խարբերդի, Անիի մէջ։ Կրկին կ՚ըսեմ։ Անիի եկեղեցին ինչո՞ւ մզկիթ պիտի ըլլայ։ Ի՞նչ հիման վրայ։ Պարտաւոր չեմ համայնք ունենալու։ Համայնքը տեղափոխուած է, բայց անիկա իրենց կը պատկանի։ Այդ կալուածները շինուած են հայկական գումարներով, նուիրատուութեամբ, բարերարներու միջոցով։ Իրենց հետ պէտք է խօսուի, բայց պահանջող չկայ։ Ո՞վ պիտի պահանջէ։
Թուրքիա-Հայաստան յարաբերութիւնները աւելի դրական փուլի մէջ են։ Այս մասին ի՞նչ կը մտածէք։
Հայերէն բառ մը կայ որ կը կոչուի կաշառք։ Երբ որ ես քեզի կը կաշառեմ, դուն ինծի հետ լաւ կը վարուիս։ Ներկայ վարչակարգը կաշառք կու տայ։ Ի՞նչ է այդ կաշառքը։ Հայոց ցեղասպանութենէ հրաժարիլ։ Ներկայ սահմանները ընդունիլ, պայմանաւ որ սահմանը բանան։ Արդեօք սահմանի բացումը լա՞ւ է Հայաստանի համար։ Չէ։ Հեռանկար պիտի ունենաս։ Հայը հեռանկար պիտի ունենայ։ Հայը սփիւռքի մէջ պիտի մտածէ հայրենիքը ո՞ւր է։ Ֆրանսա՞ է, Գերմանիա՞ է կամ Հայաստան։ Եթէ Հայաստան է պիտի երթաս հոն կամ առանց երթալու պիտի ջանաս օգտակար ըլլալ, որ քու գաղափարներդ իրականանան։ Ես ինչո՞ւ համար բաւականին եկամուտ ունէի բոլորը ծախեցի եկայ Հայաստան։ Մեր ապագան ո՞ւր է։ Լոս Անճէլը՞ս, Կլենտէ՞յլ եւ այլ երկիրներ։ Այս որչա՞փ պիտի տեւէ։ Գաղութը իր արմատներէն պիտի ծլի Հայաստան։ Օրինակի համար սուրիահայերը ժամանակին մէկ ոտքը Հայաստան դրած ըլլային՝ կալուած, գործ եւ այլն, կրնային Հայաստան երթալ ու այնտեղ ապրիլ։ Հիմա այս նեղ վիճակին մեզի կը դիմեն, կ՚ըսեն «մեզի ճամբու դրամ տուր, որ երթանք Հայաստան»։
Երկրորդ բան մը եւս կայ։ Սփիւռքը կազմակերպութիւն պիտի ըլլայ։ 7 միլիոն են։ 7 միլիոն եթէ դուն ուժ ունիս ասոր մէջ մէկ հազարերորդը որ ունեւոր է ատոնց հետ պիտի նստիս, պիտի խօսիս։ Հարցը մնացած ժողովուրդին դուն տէր պիտի դառնա՞ս, թէ ո՛չ։ Եթէ հայ ես տիրութիւն պիտի ընե՞ս։ Ասոնք ցեղասպանութենէն առաջ ո՞ւր կ՚ապրէին։ Վան, Պիթլիս, Էրզրում, Տրապիզոն…Նոյնիսկ Պոլսոյ մէջ ժամանակին 250 հազար հայ կար։ Ի՞նչ եղաւ։ Քանի որ կազմակերպուած չէր։ Պիտի սկսինք միաձուլուիլ։ Սփիւռքի մէջ հայերը իրարու տիրութիւն պիտի ընեն։ Այդ հոգեբանութիւնը պէտք է։
Կարգ մը հայաստանցիներ կը մտածեն որ վերջին Արցախեան պատերազմին սփիւռքը իրենց չէ օգնած։ Նոյնիսկ առաջին պատերազմին սփիւռքէն չորս հոգի եկած է Հայաստան, իսկ 44 օրեայ պատերազմին ոչ մէկը։
Առաջինին չորս հատ չէին։ Սուտ է։ Ջոկատ մը կայ «Եղնիկներ»ու, որ լիբանանահայ, սուրիահայեր էին։ Իսկ 44 օրեայ պատերազմին դաշնակցականներ կային, եկան։ Բայց իրենք գաղտնի եկած էին։
Հարցը այն էր, որ վերջին պատերազմը ձեւականօրէն եղած էր։ Հեռագրուած էր Փաշինեանի եւ Ալիեւի միջեւ։ Ես չեմ հաւատար որ իսկական պատերազմ էր։ Որովհետեւ Փաշինեանը վերընտրուելէն առաջ ըսաւ «Արցախը Հայաստան է եւ վերջ»։ Ուրեմն դուն Արցախը պիտի միացնէիր Հայաստան։ Ատիկա չըրաւ եւ Ալիեւն ալ յարձակեցաւ։
Իսկ ի՞նչ կը մտածէք Փաշինեանի եւ եկեղեցիի ու հոգեւորականներու միջեւ շարունակուող տարակարծութիւններու մասին։
Ո՞վ է Փաշինեան։ Փողոցէն եկած, կիսագրագէտ լրագրող մը, որ վկայական ալ չունի։ Չէ ամուսնացած ոչ քաղաքական կերպով եւ ոչ ալ եկեղեցւոյ պսակով։
Հայաստանի պարտքը իրմէ առաջ 7 միլիառ տոլար էր, իսկ հիմա 14 միլիառ տոլար։ Ո՞ւր գնաց այդ 7 միլիառը։ Անոնք որ ազգայնական են կ՚առնէ բանտ կը դնէ։ Եկեղեցին որ իրեն դէմ է, կը պահանջէ որ այդ եկեղեցւոյ պետը հրաժարի։ Կը ձերբակալէ եպիսկոպոսներ, արքեպիսկոպոսներ։
Հայերը կ՚արտագաղթեն։ Արցախը յանձնեց։ Երբ որ շրջապատուած էր Արցախը, Լաչինի անցքը կար։ Ինք ոչինչ ըրաւ։ Ըսաւ որ «Դուք գացէք Ատրպէյճանի հետ լեզու գտէք, համաձայնեցէք»։ Ուրեմն ի՞նչ եղաւ որ վարչակազմ մը կար Ղարաբաղի մէջ։ Երբ որ Ատրպէյճանը յարձակեցաւ պարտաւորուեցաւ յանձնուիլ։ Եթէ չյանձնուէին կը կոտորուէին։ 120 հազար արցախցի եկան Հայաստան։ Ոչ անկողին ունէին, ոչ վերմակ՝ ոչ ուտելիք, ոչ մնալու տեղ… Ժողովուրդը տուներնին բացին։ Մեր դպրոցի մէջ ուսուցիչները կարի մեքենաներ բերին սկսան վերմակներ, հագուստներ կարել։ Պետութիւնը վեց ամիս ետք սկսաւ 50 հազար դրամ տալ։ Անոնք որոնք եկած էին Հայաստան, անոնցմէ 30 հազարը գաղթած են Հունգարիա։
Ըստ ձեզի Սարգսեանը, Լեւոն Տէր Պետրոսեանը, Քոջարեանը ո՞րն է լաւը։
Ես ի՞նչ կ՚ըսեմ, չորսն ալ կ՚առնեմ բանտ կը դնեմ։ Ապազգային գործ կ՚ընեն։ Կամայ-ակամայ, գիտակցաբար-անգիտակցաբար։
Տէր Պետրոսեանի ժամանակ կալուածները բաշխեցին մենաշնորհեալներուն։ Գողութիւն էր։ Թալանեցին։
Դուք կարծեմ 1988-ին, Սպիտակի երկրաշարժին պաշտօն ստանձնած էք։
Երկրաշարժին Հայաստան եկած առաջին երկու բժիշկներէն մէկը եղած եմ։ Գալիֆորնիոյ Հայ բժշկական միութեան Հայաստանի պատասխանատուն էի։ Սոսկալի վիճակ էր։ Մանկապարտէզ գացինք։ Մինակ չորս աշակերտ մնացած էր։ Աշխարհի զանազան տեղերէն փրկարարներ եկան։ Բաւական կեանքեր փրկեցին, մինչեւ եօթերորդ օրը։
«Արեւմտահայերէնի, գրաբարի եւ հայագիտութեան Լուտովիկա եւ Յակոբ Այնթապլեան գիտահետազօտական կեդրոն» ունիք։ Կրնանք խօսիլ անոր մասին, կրթութեան մասին։
Հայաստան Աւանի դպրոցին մէջ կայ մեր բաժինը։ Բայց աւելի առաջ Արցախ Ստեփանակերտի «Գրիգոր Նարեկացի» Համալսարանի մէջ հիմնած էի «Արեւմտահայերէնի, գրաբարի եւ հայագիտութեան Լուտովիկա եւ Յակոբ Այնթապլեան գիտահետազօտական կեդրոն» մը։ Հիմա ատրպէյճանցիները գրաւեցին։ Այնտեղ վեց տարի ունեցանք արեւմտահայերէն, արեւելահայերէն գրականութիւն եւ դասական ուղղագրութիւն կ՚ուսուցանէին համալսարանի մէջ։
Էջմիածնի մէջ ալ շէնք մը ունինք, բայց այժմ չի գործեր։
Կլենտէյլի Իրանահայ միութեան շէնքին մէջ «Լոս Անճելըսի Արեւմտահայերէնի, գրաբարի եւ հայագիտութեան Լուտովիկա եւ Յակոբ Այնթապլեան գիտահետազօտական կեդրոն» մըն ալ ունինք։
Դուք բազում գիրքերու մեկենասն էք։
106 ուսանողներու հովանաւոր եղած եմ։ Եւ բազմաթիւ գիրքերու մեկենասն եմ։ Ես տարեկան երկու անգամ ազգային հարցերով համաժողով կը կազմակերպեմ։ Այս տարի դասաւանդեցի «Համահայկական պետականութիւն ի՞նչ կը նշանակէ» նիւթով։
Ես կ՚ըսեմ որ պարտական է որ բոլոր ծնունդով հայերը ըլլան Հայաստանի քաղաքացի։ Ուր ալ ապրին, Հայաստանի քաղաքացիութիւն պէտք է տրուի։ Սփիւռք ապրողներէն փոքր տարեվճար ընդունուի։ Բայց իրաւունք ունենան քուէարկելու եւ ընտրուելու։
Նպատակը երկու է՝
Մէկ Հայաստանի քաղաքացիներուն թիւը բարձրանայ։
Երկու սփիւռքի կարողութիւնը բերել Հայաստան։
Որովհետեւ սփիւռքի հարստութիւնը ո՞ւր պիտի երթայ։
Օրինակի համար Կիւլպենկեանը ահագին հարստութիւն ունի, ո՞ւր կ՚երթայ՝ Փորթուկալ։ Եթէ անիկա Հայաստան ըլլար եւ տասը հատ գործատեղի բանար։ Համալսարաններու ճիւղն ալ իր անունով ապրէր։ Գիտնականներ ունինք մենք, երիտասարդ անձինք, բայց հազիւ համալսարան աւարտած դուրս կը փախչին։ Որովհետեւ տիրութիւն ընող չկայ։
Նոր համաժողով մը պիտի ընէք կարծեմ։ Ի՞նչ է նիւթը։
Այո, Հայաստանի հանքային հարստութիւնները եւ ջրային պաշարները։ Հայաստան ունի ոսկի, բղինձ, արծաթ, մոլիպտեն եւ բազմաթիւ մետաղներ։ Կայ նաեւ հազուագիւտ մետաղներ, որ մէկ Թրիլյոն տոլար կ՚արժէ։ Ասոնց մէկ մասը կ՚օգտագործուին։ Այդ գումարը ո՞ւր կ՚երթայ։ Անօրինական կերպով վարձու տրուած են անձերու, որոնք գրպաննին կը լեցնեն։ Բայց ընդերքի հարստութիւնը կը պատկանի ժողովուրդին։ Եթէ արդարօրէն բաժանում ըլլար Հայաստան մէկ հատ աղքատ չէր մնար։
Հայաստանի մշակելի հողին %45-էն 55 տոկոսը չի մշակուիր։ Ինչո՞ւ, որովհետեւ ոռոգման ջուր չկայ։ Իրականութեան մէջ ջուր կայ, բայց լճէն, գէտէն, աղբիւրէն եւ այլն գիւղացիին չի հասնիր։
Հայրենատիրութիւն ընող չկայ։
Ձեր հեռանկարը ի՞նչ է։
Իմ հեռանկարը Հայաստանի մասին ազգային վարչակարգ, որ ըլլայ եւ համահայկական պետականութիւն, սփիւռքի մէկ մասը Հայաստան կը հաստատուի։ Եթէ մենք կարենանք հիմա հանքային հարստութիւնները պէտք եղածին պէս օգտագործել եւ հում նիւթերը չարտահանել՝ որպէսզի մշակուած կերպով արտահանուի։ Եթէ մետաղները մենք մշակենք, եկամուտը տասը անգամ կը շատնայ։
Երբ որ սփիւռքը տեսնէ որ Հայաստանը տնտեսապէս շատ լաւ վիճակի մէջ է՝ մանաւանդ արաբական երկիրները եղող հայեր կը ներգաղթեն Հայաստան։ Եթէ 3 Միլիոն հայ բերենք Հայաստան եւ 3 միլիոն ալ Հայաստանի ժողովուրդը կ՚ըլլայ 6 միլիոն եւ ահագին զարկ կու տան երկրին։
Իսրայէլի եւ Հայաստանի տարբերութիւնը ի՞նչ է, որ Իսրայէլը զարգացաւ եւ Հայաստանը աղքատ մնաց։
Նախ Իսրայէլը միւս երկիրներու մէջ տնտեսական լծակները իր ձեռքը կը պահէ։ Երկրորդը իրենք կազմակերպութիւններ ունին, տարբեր երկիրներու մէջ, որոնց նպատակն է Իսրայէլին օգնել։ Ան չկայ հայերուն մէջ։ Հայերուն մէջ կայ եթէ աղէտ կայ կ՚օգնենք, եթէ չկայ չենք օգներ։ Հայաստանցիք սփիւռքահայութեան արդար կերպով չեն վարուիր, կը վարուին որպէս խորդ։ Որովհետեւ վարչակարգը այդպէս է։ Անոր համար համահայկական պետականութիւն պէտք է ըլլան։ Այն ժամանակ համաերկրացի կ՚ըլլան։ Բացի այդ Խորհրդարանի մէջ սփիւռքի մեծամասնութիւն կ՚ըլլայ։
