ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ
Պատերազմներէն ետք, անհետացած զինուորները յաճախ կը վերածուին սոսկ վիճակագրութեան՝ անանուն թիւերու. Բեմադրիչ Շողակաթ Վարդանեանի անդրանիկ վաւերագրական ֆիլմը՝ «1489»-ը, կը խորտակէ այս անմարդկային իրականութիւնը՝ թիւը վերածելով անունի, կեանքի եւ կորուստի վրայ խոր խոկումի մը, որ կ՚անցնի սահմաններէն ու հակամարտութիւններէն անդին։
Ֆիլմին վերնագիրը կը վերաբերի այն անանուն թիւին, որ տրուած էր բեմադրիչին եղբօրը՝ Սողոմոն Վարդանեանի չնոյնականացուած մարմինին։ Սողոմոնը՝ 21-ամեայ երաժշտութեան ուսանող մը, անհետացած էր 2020-ի Արցախեան հակամարտութեան ընթացքին։ Յաջորդող եօթանասունվեց վայրկեաններուն, կը հետեւինք ընտանիքի մը հոգեմաշ ճանապարհորդութեան՝ դէպի անորոշութեան ու կորուստի խորունկ ընկալումին, որ արուեստի գործ մը կը դարձնէ այս ֆիլմը։
Երբ զինուորները կը նահատակուին կամ անյայտ կը կորսուին, անոնք յաճախ կը վերածուին անանուն թիւերու՝ պաշտօնական տեղեկագիրներու մէջ։ Սակայն իւրաքանչիւր թիւի ետին կայ մարդ մը, որ սրտաբեկ կը ձգէ իր ընտանիքի անդամները։ Այս հիմնական ճշմարտութիւնը կը հաստատէ Վարդանեանի աներեր վաւերագրական ֆիլմը, որ ամբողջութեամբ նկարահանուած է իր բջջային հեռաձայնով՝ երկու տարիներու ընթացքին։ Ֆիլմին զօրութիւնը կը բխի անոր անկեղծ անմիջականութենէն. չկայ հղկուած գեղագիտութիւն կամ շարժապատկերական ձեւամոլութիւններ՝ հանդիսատեսը ընտանիքի վիշտէն հեռու պահելու համար։ Փոխարէնը, մեզ կը հրաւիրեն ականատես դառնալու ուղղակիօրէն անոնց ամենէն խոցելի պահերուն։
Ֆիլմը կը սկսի հօր՝ Կամոյի կերպարով. քանդակագործ մը, որ կը համեմատէ իր զաւակն ու պատերազմի դիմաց կանգնած այլ երիտասարդները իր գործիքներուն հետ։ Ան յուզիչ կերպով կը նկատէ, որ չես կրնար փափուկ քարերու համար նախատեսուած նուրբ գործիքներ օգտագործել գրանիթի նման կարծր քարեր մշակելու համար. փոխաբերութիւն մը, թէ ինչպէս երիտասարդ, անպատրաստ տղաք, ինչպէս Սողոմոնը, նետուեցան պատերազմի դաժան մեքենային մէջ։ Այս գեղարուեստական զգայնութիւնը կը տարածուի ֆիլմին մէջ, երբ Կամօն կը մշակէ իր վիշտը արուեստի միջոցով՝ շրջապատուած իր գործերով եւ մերկ պատերու վրայ նկարներով։
Ֆիլմին ամենազօրաւոր տեսարաններէն մէկը ցոյց կու տայ Շողակաթը՝ խուզուած մազերով ու գրեթէ-ճաղատ գլուխով, կանգնած եղբօր լուսանկարին առջեւ. անոնց նմանութիւնը ցնցիչ ու միտումնաւոր է։ Այս տեսողական կերպարանափոխութիւնը կը դառնայ լուռ գործողութիւն մը՝ համերաշխութեան եւ կապի իր անհետացած եղբօր հետ։ Ֆիլմի ընթացքին, հաւատքը կը մնայ ընտանիքին համար մնայուն խարիսխ մը, աղօթքը միահիւսուած է պատասխաններու անոնց որոնումին հետ։
Փնտռտուքի սկզբնական շրջանին, Շողակաթը կը յանդիմանէ հայրը՝ Սողոմոնին մասին անցեալ ժամանակով խօսելուն համար։ Անոր պատասխանը, թէ ատիկա կու գայ վախի զգացումէն, կը բռնէ վշտի հոգեբանական բարդութիւնը անորոշութեան մէջ կախուած։ Երբ Սողոմոնը վերադառնայ, ամէն ինչ կ՚իմաստաւորուի, կ՚ըսէ ան իր աշխատանքին մասին, բացայայտելով, թէ ինչպէս կորուստը կը խանգարէ ոչ միայն զգացումները, այլ մարդու ամբողջ ստեղծագործական եւ հոգեւոր հիմքը։
Այն, ինչ «1489»-ը կը տարբերէ այլ պատերազմական վաւերագրական ֆիլմերէն, Վարդանեանի մերժումն է՝ շրջուելու ամենադժուար պահերէն։ Տեսախցիկը չի վարանիր, երբ կը բախի մարմինի մասունքներու յայտնաբերման, ԴՆԹ-ի (DNA) ստուգման գործընթացին կամ յուղարկաւորութեան նախապատրաստութիւններուն։ Այնուամենայնիւ, ֆիլմը երբեք շահագործող չի թուիր՝ այլ կը զգացուի որպէս անհրաժեշտ վկայութիւն եւ յիշատակ։
Այս ֆիլմը բազմաթիւ համաշխարհային մրցանակներու արժանացած է, ներառեալ՝ Ամստերտամի վաւերագրական ֆիլմերու միջազգային փառատօնի (IDFA) «Լաւագոյն երկարամեթրաժ վաւերագրական ֆիլմ»-ի եւ ՖԻՊՐԵՍԻ մրցանակին, Թրիեսթի ֆիլմի փառատօնի «Ալպ Ատրիա սինեմա» մրցանակին, Սոֆիայի միջազգային ֆիլմի փառատօնի «Լաւագոյն վաւերագրական ֆիլմ»-ի մրցանակին, եւ Լոս Անճելոսի «Տաք ԼԱ»-ի «Լաւագոյն վաւերագրական ֆիլմ»-ի մրցանակին։ 2024-ին մեր համայնքէն ներս՝ Համազգային «Նուռ» ֆիլմի փառատօնին (Pomegranate Film Festival) արժանացաւ պատուաւոր յիշատակութեան՝ դոկտ. Մայքըլ Ճ. Յակոբեանի անուան «Լաւագոյն երկարամեթրաժ վաւերագրական ֆիլմ»-ի մրցանակին։
«1489»-ը սովորական պատերազմական վաւերագրական ֆիլմ մը չէ։ Ան չի տրամադրեր քաղաքական մեկնաբանութիւն, կը դիմադրէ պատումային կառուցուածքին, եւ չի փորձեր բացատրել աւելի լայն հակամարտութիւնը։ Փոխարէնը, ան կը հրամցնէ բանաստեղծական եւ ցաւօտ մարդկային դիմանկար մը ընտանեկան սիրոյ՝ աներեւակայելի անորոշութեան դիմաց։ Ան կը պատկերէ ոչ միայն այն, թէ ի՛նչ կը կորսուի պատերազմին մէջ, այլ՝ ո՛վ։
Նոյնիսկ երբ ան կ՚աւարտի Սողոմոնի մասունքներու յայտնաբերումով եւ թաղումով, ֆիլմը չի փնտռեր փակում։ Փոխարէնը, ան հանդիսատեսին կու տայ միակ լուծումը, որ կրնայ. երիտասարդ մարդու մը անունը, անոր պատմութիւնը՝ վերատիրացած մահուան վարչարարական անանունութենէն։
Իր ընտանիքին ամենէն հում պահերը՝ վշտահար, որոնող, խոցելի՝ բացայայտելու ընտրութեամբ, Վարդանեան նաեւ կը պատուէ զանոնք։ Եւ այդպէս ընելով, ան մեզի կը յիշեցնէ, որ իւրաքանչիւր թիւի ետին կայ երազներու, ծիծաղի եւ ընդհատուած սիրոյ աշխարհ մը։
Բեմադրիչ Վարդանեանի առաջին փորձը պարզապէս անձնական ողբերգութիւն մը փաստագրելու մասին չէ, այլ պատերազմի վիճակագրութեան ետին մարդկային էութիւնը վերագրաւելու մասին է։ Ինչպէս ինք ուժեղ կերպով ըսած է. «Բայց ես ուզում եմ աշխարհին ցոյց տալ, որ «1489»-ը ու այդպէս բազմաթիւ համարներ՝ սովորական թուերի հերթականութիւն չեն, այլ ընդհատուած կեանքի պատմութիւններ, որոնցից «1489»-ն իմ եղբօրը՝ Սողոմոնին է»։
Սա ֆիլմ մըն է, որ դիտելէն ետք ձեզի հետ երկար ժամանակ պիտի մնայ ոչ միայն իր ողբերգութեան պատճառով, այլ իր անխախտ անկեղծութեան համար։
«1489»-ը հոգեհանգիստ է, դիմադրութիւն եւ յարութիւն՝ բոլորը միասին։
* Այս ֆիլմի ակնարկը լոյս տեսած է «Թորոնթոհայ»-ի Յունիս 2025 (#214) թիւին մէջ։
