ԺԻՐԱՅՐ ԼԻՊԱՐԻՏԵԱՆ
Մեթոդաբանութիւն
1. Անկախ անկէ, թէ ով հովանաւորած է այս փաստաթուղթերու ստորագրումը, հիմնական փաստն այն է, որ Ատրպէյճանը եւ Հայաստանը վերահաստատած են իրենց յանձնառութիւնը համապատասխան սկզբունքներուն։ Այս երկու երկրները նախկինում ալ յայտարարած են նման սկզբունքներուն հետեւելու պատրաստակամութեան մասին։ Տարբերութիւնը այստեղ այն է, որ այս անգամ այս քաղաքականութեանը անոնք հասած են երկկողմ գործընթացներու միջոցաւ՝ որպէս արդիւնք այս երկրներու ղեկավարութիւններու իսկ տրամաբանութեամբ։
2. Ուաշինկթըն ստորագրուած այս փաստաթղթերու բովանդակութեան ամենակարեւոր եւ ուշագրաւ փաստերէն մէկը այն է, որ անոնց մեծ մասը համաձայնեցուած էր մինչեւ առաջնորդներու այցը ամերիկեան մայրաքաղաք, եւ այդ ըրուած էր Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի միջեւ ուղղակի բանակցութիւններու միջոցաւ։ Թէեւ խաղաղութեան համաձայնագրի նախնական նախագծերու ընթացքին եւրոպացի եւ ամերիկացի դիւանագէտները որոշակի ներդրում ունեցած են, սակայն հետագայ նախագծերը եւ այլ հարցեր մշակուած են երկու երկրներու միջեւ՝ տարբեր մակարդակներուն՝ թէ՛ բաց, թէ՛ գաղտնի բանակցութիւններու արդիւնքին։ Կարելի է պնդել, որ այս երկկողմ հաղորդակցութիւնները աւելի արդիւնաւէտ էին, քան երկու տասնամեակէն աւելի տեւած միջազգային միջնորդաւորուած ջանքերը։
Այս փաստաթղթերը նշանակալի քայլ են ճիշդ ուղղութեամբ՝ թէ՛ բովանդակային, թէ՛ բանակցային թեխնոլոկիայի առումով։ Այդ կարեւորութեան աստիճանը հիմնականին կախուած է անոնցմէ, թէ արդեօք Երեւանը ու Պաքուն կը շարունակեն համատեղ աշխատանքը՝ զարգացնելու այն, ինչ արդէն ձեռք բերուած է. ինչպէս ցանկացած յարաբերութիւններու մէջ, միջպետական յարաբերութիւնները կը պահանջեն ամենօրեայ ուշադրութիւն, հոգատարութիւն եւ զգօնութիւն։
3. Կարեւոր է չմեկուսացնել այս փոխկապակցուած եւ միմեանցէ կախուած փաստաթղթերու որեւէ առանձին կողմ՝ քաղաքական եւ/կամ գաղափարախօսական գնահատականներ տալով, փոխանակ ռազմավարական եւ քննական վերլուծումներու։ Այս փաստաթղթերը ընդամէնը կարեւոր հանգրուան մըն են մի հակամարտութեան կեանքի մէջ, որ կը բնորոշուի երկու կարեւոր յատկանիշներով՝ փոփոխութեամբ եւ անակնկալներով։ Այս պահի նշանակութեան մասին բացարձակ վստահութիւնը միայն աչք կը փակէ հնարաւորութիւններու առաջ, որոնք այն կ՚ընձեռէ, եւ մարտահրաւէրներու առաջ, որոնք այն կը ստեղծէ։
4. Ցանկալի կ՚ըլլար, որ փաստաթղթերու ստորագրումը կատարուէր երկկողմ ձեւաչափով, այլ ոչ թէ մի հզօր պետութեան հովանիի ներքեւ, որ անոր դիմաց իր գինը պահանջած է։ Ի հարկէ, ԱՄՆ-ն ոչ մի միջոց չունէր կողմերուն ստիպելու գալ Ուաշինկթըն եւ ընդունիլ Թրամփի վարչակազմի պահանջած զիջումները։ Ակնյայտ է, որ Հայաստան ու Ատրպէյճան, անոնցմէ իւրաքանչիւրը իր սեփական պատճառները ունէր ընդունելու ԱՄՆ նախագահի հրաւէրը։
5. Հաշուի առնելով, երկկողմ բանակցութիւններու կեդրոնական դերը այս փաստաթղթերու ստորագրման հասնելու գործին, զարմանալի է, թէ ինչու երկու երկրները համաձայնեցան այդ պատիւը տալ երրորդ կողմին, եւ առհասարակ՝ ԱՄՆ-ին։ Կողմերը, անշուշտ, կը գիտակցէին, որ այդ քայլը կը նշանակէր Մոսկուայի ցանկացած դերի ուղղակի մերժում։ Կարծես երկու հանրապետութիւններէն իւրաքանչիւրը, Ատրպէյճանը եւ Հայաստանը, մէկ կամ աւելի պատճառներ ունէին այդպէս վարուելու համար։ Հայաստանի համար սա յստակ պատասխան էր Ռուսաստանի երկկողմ եւ բազմակողմ պարտաւորութիւններու չկատարման՝ Արցախի եւ Հայաստանի նկատմամբ, սկսած 2020 թ. պատերազմէն։ Ատրպէյճանի համար այս, ամենայն հաւանականութեամբ, միաժամանակ Արեւմուտքի կողմէն նախագահ Ալիեւի ու անոր ռեժիմի ընդունման անհրաժեշտութիւն էր եւ ԱՄՆ-ի աջակցութեան կարիքը՝ իր ածխաջրածնային պաշարներու արդիւնահանման ոլորտին նոր ներդրումներու անհրաժեշտութիւնը։
6. Ուաշինկթընի գագաթնաժողովը, գոնէ այս փուլին, խաղաղութեան գործընթացը վերադարձուց միջազգային ասպարէզ՝ մէկ կարեւոր բացառութեամբ. Եւրոպան, Ռուսաստանը եւ այլ շահագրգիռ կողմեր դուրս մնացին անոնցմէ։ Այս ԱՄՆ-ի միակողմանի նախաձեռնութիւնն էր։ Այն կը հակասէր նախորդ նմանատիպ գործընթացներուն, որոնցով ներգրաւուած էին նաեւ այլ երկրներ, նոյնիսկ եթէ համաձայնագրերը առաջ կը մղուէին մէկ պետութեան կողմէն։
7. Դժուար է գնահատել՝ սա կը դառնայ առաւելութի՞ւն, թէ՞ խոչընդոտ ապագայ քայլերու համար։ ԱՄՆ-ի կողմէ Պոսնիական հակամարտութեան դէպքին պարտադրուած Դէյթոնի համաձայնագրերը կը յուշեն, որ մէկ երկրի ճնշումը աւելի արդիւնաւէտ կրնայ ըլլալ, քան բազմակողմ միջնորդութիւնը։ Սակայն այդ դէպքին ԱՄՆ-ը պատրաստ էր եւ պատրաստակամ՝ օգտագործելու ՆԱՏՕ-ի ուժը՝ ստիպելու կողմերուն համաձայնութեան հասնիլ։ Հայ-ատրպէյճանական հակամարտութեան դէպքին նման ուժ չկիրառուեց։
Միջնորդները կրնան օգտակար ըլլալ, բայց անոնք յաճախ անզօր են կամ ալ չեն ցանկանար լուրջ ճնշում գործադրել, իսկ եթէ անոնք մեծ տէրութիւններ են, ապա միշտ իրենց միջնորդական կարգավիճակը կ՚օգտագործեն՝ իրենց մրցակիցներու կամ հակառակորդներու նկատմամբ ռազմավարութիւններու մէջ, ինչպէս նաեւ կը փորձեն ինչ-որ բան շահել գործարքէն՝ բարդացնելով հետագայ քայլերը՝ հեշտացնելու փոխարէն։
8. Օգոստոսի 8-ին տանող գործընթացը հեշտացուեցաւ, եթէ ոչ՝ հնարաւոր դարձաւ, ինչպէս նշած է ֆրանսահայ վերլուծաբան Կայծ Մինասեանը, երկու կարեւոր մայրաքաղաքներու շնորհիւ. Անգարան օգտակար եղաւ վերջին ամիսներուն Պաքուին զսպելու հարցին, իսկ Փարիզը դիւանագիտական աջակցութիւն տրամադրեց Հայաստանին՝ վճռորոշ պահին։
Նման աջակցութեան ցուցաբերումը, իրականին, հէնց հարեւան եւ մեծ տէրութիւններու դերը պէտք է ըլլայ։
9. Այս համաձայնագրերը կը շրջանցեն բազմաթիւ կարեւոր հարցեր. օրինակ՝ Պաքուի մէջ գտնուող հայ գերիներու ճակատագիրը, հայկական մշակութային յուշարձաններու ոչնչացումը։ Յուսանք՝ անոնք հնարաւոր կ՚ըլլայ քննարկել աւելի ուշ, երբ այս համաձայնագրերը նպաստեն ատելութեան, կասկածներու եւ վախերու նուազմանը, ինչպէս նաեւ՝ վստահութեան եւ յարգանքի աւելացման։
II. Հայաստանի շահերը
Փաստաթղթերու ամբողջականութիւնը գնահատելու միջոցներէն մէկը այն է, թէ որքանով անոնց բովանդակութիւնը արձագանգուած է Հայաստանի առջեւ ծառացած ամենակարեւոր մարտահրաւէրներուն։
10. Կը կարծեմ՝ կարելի է հաստատել, որ այս փաստաթղթերը կ՚ամրապնդեն Հայաստանի ինքնիշխանութեան պահպանումը եւ անոր տարածքային ամբողջականութեան ապահովումը։ Ատրպէյճանը վերահաստատած է իր յանձնառութիւնը՝ յարգելու Հայաստանի ինքնիշխանութիւնը ու տարածքային ամբողջականութիւնը։ Այժմ Ատրպէյճանը պարտաւորուած է ճանչնալ Հայաստանի տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը՝ 1991 թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի հիման վրայ. մի նպատակ, որուն Երեւանը վաղուց կը ձգտէր, բայց որուն Պաքուն կը դիմադրէր։
11. Փաստաթղթերը նաեւ կը նուազեցնեն Ատրպէյճանի կողմէն ռազմական գործողութեան սպառնալիքը Հայաստանի հարաւին, որու նպատակը պիտի ըլլար միջանցք ապահովել Մեղրիի տարածքով՝ Ատրպէյճանի հիմնական մասի եւ Նախիջեւանի էքսկլավի միջեւ։ Այդ սպառնալիքը երկար ժամանակ կախուած էր Հայաստանի գլխին՝ առաջացնելով անհանգստութիւն եւ անորոշութիւն բնակչութեան շրջանին, ինչպէս նաեւ հնարաւոր ներդրողներու մօտ։ Պաքուի համաձայնութիւնը՝ վերահաստատելու ուժի չկիրառման սկզբունքը Հայաստանի հետ մնացած տարաձայնութիւնները կարգաւորելու համար, տուեալ իրավիճակի մէջ չի կարելի ռեֆլեկսիվ կերպով անտեսել։
12. Այս համաձայնագրերու արժէքը գնահատելուս պէտք է հաշուի առնել, թէ ինչ ընտրանքներ ունի Հայաստանը. անոնք այնքան ալ շատ չեն։ Նոյնիսկ երբ Հայաստանը յաղթանակ տարած էր Ղարաբաղեան առաջին պատերազմին, ընտրութիւնը «լաւի» եւ «վատի» միջեւ չէր, այլ «վատի» եւ «աւելի վատի»։
13. Հայաստանի ժողովուրդը ու անոնք, ովքեր հոգ կը տանին անոր մասին, լաւ առիթ ունին փոքր-ինչ հանգիստ շունչ քաշելու, քանի որ այս փաստաթղթերը կը հեռացնեն ու կը նուազեցնեն անվտանգութեան հիմնական սպառնալիքը։ Մեր ժողովուրդը նաեւ իրաւունք ունի ունենալու աւելի խոստումնալից ապագայ՝ ընդհանուր առմամբ աւելի քիչ անորոշութեամբ եւ իրենց որդիներու ճակատագրի համար աւելի քիչ մտահոգութեամբ։ Խաղաղ ապագայի յոյսը անհրաժեշտ պայման է հասարակութեան եւ պետութեան միջեւ արդիւնաւէտ ու դրական յարաբերութիւններու, ինչպէս նաեւ ժողովրդավարութեան ու սոցիալական ներդաշնակութեան համար։
14. Այս փաստաթղթերու ստորագրումը նաեւ փորձութիւն է Հայաստանի ընդդիմութեան համար։ Այդ ընդդիմութեան մեծ մասը կը պնդէր, որ Հայաստանը կը շարժուի դէպի նոր պատերազմ եւ ինքնաոչնչացում, եւ որ Փաշինեանի կառավարութեան քաղաքականութիւնը անխուսափելիօրէն կը հանգեցնէ այդ հետեւանքներուն։ Անոնց սովորական գործելակերպը իրենց քաղաքականութիւնն ու քայլերը մեկնաբանելու եղանակը գտնելն է՝ պատճառներ ու պատճառաբանութիւններ՝ արդարացնելու համար իրենց անվերապահ ու բացարձակ հակառակութիւնը Փաշինեանի կառավարութեան. որոշ դէպքերուն այդ արդար ընդդիմութիւն է, բայց հիմնականին սխալ մղումներէն ծայր առած։ Այդ գուցէ նորմալ կ՚ըլլար սովորական պայմաններուն, ինչ այսօրուայ Հայաստանի պարագան չէ։ Տեսնենք՝ արդեօք այս ուժերը կը կարողանան գնահատել այն դրական ուղղութիւնը, որով կը շարժուին հայ-ատրպէյճանական յարաբերութիւնները՝ Փաշինեանին իշխանութենէն հեռացնելու մտասեւեռ նպատակի փոխարէն։
Անհնար է մտահոգութիւն յայտնել Հայաստանի տարածքային ամբողջականութեան եւ անվտանգութեան համար եւ միաժամանակ չգնահատել խաղաղութեան համաձայնագրի նախաստորագրման ու Ատրպէյճանի՝ հետագային ուժ չկիրառելու յանձնառութեան դրական կողմերը՝ Հայաստանի հետ մնացած տարաձայնութիւնները կարգաւորելու համար։
Ոչ մի փաստաթուղթ կամ փաստաթղթերու փաթեթ չի տար անվտանգութեան ու խաղաղութեան անխախտ երաշխիք։ Հնարաւոր չէ նաեւ պնդել, որ այս փաստաթղթերը նման երաշխիք կու տան։ Սակայն անոնք, որոնք չեն կրնար գնահատել այդ ուղղութեամբ եղած դրական քայլերը, անկասկած, կը նպաստեն ինքնանախանշուած կանխատեսումներու իրականացման։
15. Անկասկած, այս պայմանաւորուածութիւնը կը մեծացնէ Հայաստանի ռազմավարական նշանակութիւնը, որ դուրս մնացած էր Հարաւային Կովկասի մէջ միջազգային նշանակութեան տարանցիկ ուղիներէն։
(Շարունակելի)
