Եօթը տարուայ աշխատանքին արդիւնքը հրատարակուած

Նախորդ Հինգշաբթի իրիկուն Ֆերիգիւղի եկեղեցւոյ յարակից «Շիրինօղլու» սրահին մէջ կայացաւ հանրածանօթ տնտեսագէտ Եդուարդ Գովանի «Թրքերէնէ Հայերէն Ասութիւններու Այժմէական Բառարան» անուն աշխատասիրութեան շնորհանդէսը։ Այս առթիւ զրուցեցինք բառարանի հեղինակ Եդուարդ Գովանին հետ։ Գովան ուսանած է Մխիթարեան վարժարանին մէջ եւ աւարտած է Իսթանպուլի Համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժինը եւ երկար տարիներ աշխատած է իբրեւ հաշուակալ եւ երդուեալ քննիչ։

ԳԱՐԻՆ ՊԱԼ

karinbal89@gmail.com

Գա­րին Պալ- Ձեր առա­ջին աշ­խա­տու­թիւննե­րուն մա­սին տե­­ղեկու­­թիւն կրնա՞ք տալ։

Եդուարդ Գո­­վան- Առա­­ջին ան­­գամ ոչ թէ հա­­յերէ­­նով, այլ թրքե­­­րէնով գրած եմ թեր­­­թե­­­­­­­րու մէջ։ «Աք­­­շամ», «Ճումհու­­­րի­­­­­­­յէթ» եւ «Ենի Կա­­­զեթէ»ի նման թրքա­­­կան պար­­­բե­­­­­­­րաթեր­­­թե­­­­­­­րու մէջ 1950-ական թուական­­­նե­­­­­­­րէն սկսեալ յօ­­­դուած­­­ներ գրած եմ։ Վեր­­­ջը խոր­­­հե­­­­­­­ցայ հա­­­յերէն թեր­­­թե­­­­­­­րու մէջ գրե­­­լու մա­­­սին։ Նախ «Ժա­­­մանակ»ին գրե­­­ցի։ Տնտե­­­սական եւ ելմտա­­­կան եզ­­­րե­­­­­­­րուն հա­­­յերէն­­­նե­­­­­­­րը չէի գի­­­տեր։ Յա­­­ճախ գոր­­­ծա­­­­­­­ծուած բա­­­ռեր չեն, հե­­­տեւա­­­բար շա­­­տեր այ­­­սօր ալ չեն գի­­­տեր այդ բա­­­ռապա­­­շարը։ Ատոր հա­­­մար շատ աշ­­­խա­­­­­­­տանք տա­­­րի հին գիր­­­քե­­­­­­­րուն վրայ, գտայ տո­­­մարա­­­կալու­­­թեան վե­­­րաբե­­­րեալ հին գիր­­­քեր։ Իս­­­թանպու­­­լի եւ Վե­­­նետի­­­կի մէջ 100 տա­­­րի առաջ տպուած գիր­­­քեր։ Զա­­­նոնք ու­­­սումնա­­­սիրե­­­լէ ետք առա­­­ջին ան­­­գամ սկսայ «Ժա­­­մանակ»ին յօ­­­դուած­­­ներ ղրկել։ Մօ­­­տաւո­­­րապէս 17 տա­­­րի աշ­­­խա­­­­­­­տակ­­­ցե­­­­­­­լէ ետք 1977-էն սկսեալ գրե­­­ցի «Մար­­­մա­­­­­­­րա»ին։ Ար­­­դէն ասի­­­կա ամէն օր գրե­­­լիք նիւթ մը չէ։ Ամի­­­սը կամ եր­­­կու ամի­­­սը ան­­­գամ մը կը գրեմ։

Գ. Պ.- Եզ­­­րա­­­­­­­բանա­­­կան բա­­­ռարա­­­նի աշ­­­խա­­­­­­­տան­­­քը քա­­­նի՞ տա­­­րի տե­­­ւեց։

Ե. Գ.- Եզ­­­րա­­­­­­­բանա­­­կան բա­­­ռարա­­­նի աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնս հրա­­­տարա­­­կուած է 1996-ին։Հա­­­ւաքուած բո­­­լոր եզ­­­րե­­­­­­­րը գիր­­­քի մը մէջ ամ­­­փո­­­­­­­փեցի։ Այդ շրջա­­­նին կ՚աշ­­­խա­­­­­­­տէի, աշ­­­խոյժ էի, գոր­­­ծե­­­­­­­րու մէջ էի, քա­­­նի մը տա­­­րի տե­­­ւած էր, բայց վեր­­­ջին աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թեանս ժա­­­մանակ հանգստեան կո­­­չուած էի։ Նո­­­րէն ալ եր­­­կար գործ էր, 7 տա­­­րի աշ­­­խա­­­­­­­տեցայ լրաց­­­նե­­­­­­­լու հա­­­մար։ Առա­­­ջին աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնս այսչափ մե­­­ծածա­­­ւալ գիրք մը չէր։ Ես լե­­­զուա­­­գէտ մը չեմ։ Մեր հա­­­յերէն լրա­­­գիր­­­նե­­­­­­­րը թեր­­­թե­­­­­­­լով նիւ­­­թեր կը հա­­­ւաքեմ։ Որով­­­հե­­­­­­­տեւ օրուան լու­­­րե­­­­­­­րը թրքե­­­րէն լու­­­րե­­­­­­­րէն թարգմա­­­նուած կ՚ըլ­­­լան։ Ատոնց ասու­­­թիւննե­­­րը հա­­­ւաքե­­­ցի, թրքե­­­րէն­­­ներն ալ գտայ։ Այս աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը հա­­­ւաքա­­­ծոյ մըն է։ Գի­­­տէք, մեր թեր­­­թե­­­­­­­րը շատ ան­­­գամ թրքե­­­րէն թեր­­­թե­­­­­­­րու հա­­­ղոր­­­դած լու­­­րե­­­­­­­րը հա­­­յերէ­­­նի թարգմա­­­նելով կը հրա­­­տարա­­­կեն։ Այդ մի­­­ջոցին նկա­­­տած եմ որ թրքե­­­րէն ասու­­­թիւններն ալ կը թարգմա­­­նուին։ Ես ալ սկսայ հա­­­յերէն ասու­­­թիւննե­­­րը նշե­­­լու։ Այդ նշումներս հրա­­­տարա­­­կեցի թեր­­­թե­­­­­­­րու մէջ, որ­­­պէսզի հա­­­յերէն ասու­­­թիւննե­­­րը չմոռ­­­ցուին։ Անոնց մէջ ճիշդ է որ հին թրքե­­­րէն, այ­­­սինքն օս­­­մա­­­­­­­ներէն բա­­­ռեր ալ կան։ Անոնք հետզհե­­­տէ նո­­­րու­­­թիւն եղան, թեր­­­թե­­­­­­­րու սիւ­­­նա­­­­­­­կագիր­­­ներն ալ այս բա­­­ռերը գոր­­­ծա­­­­­­­ծելու սկսան։ Բնա­­­կանա­­­բար օգ­­­տուեցայ նա­­­խապէս տպուած բա­­­ռարան­­­նե­­­­­­­րէն։ Բա­­­ռարան­­­նե­­­­­­­րու հա­­­րուստ հա­­­ւաքա­­­ծոյ մը ու­­­նիմ։ Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նէն ալ քա­­­նի մը հատ բա­­­ռարան ու­­­նիմ։ Օգ­­­տուեցայ նաեւ հա­­­մացան­­­ցի «Նա­­­յիրի» բա­­­ռարա­­­նէն։

Գ. Պ.- Հա­­­մակար­­­գիչ գոր­­­ծա­­­­­­­ծեցի՞ք։

Ե. Գ.- Ամե­­­նակա­­­րեւոր կէ­­­տը հար­­­ցուցիք։ Հա­­­մակար­­­գի­­­­­­­չի վար­­­պետ չեմ։ Եթէ լաւ հա­­­մակար­­­գիչ գոր­­­ծա­­­­­­­ծող մը ըլ­­­լա­­­­­­­յի այս աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը չորս տա­­­րիէն կ՚աւար­­­տէր։ Միշտ սխալ­­­ներ կ՚ընէի եւ կը սրբագ­­­րէի։ Բա­­­րեկամ­­­ներ օգ­­­նե­­­­­­­ցին, սրբագ­­­րե­­­­­­­ցին, շտկե­­­ցին գրած­­­ներս։ Իրաւ ալ, եթէ լաւ գիտ­­­նա­­­­­­­յի, հա­­­մակար­­­գի­­­­­­­չը շատ մա­­­րիֆեթ­­­ներ ու­­­նի, շատ դիւ­­­րութիւններ կ՚ըն­­­ծա­­­­­­­յէ։ Այս աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը Excel-ի վրայ շի­­­նած էի եւ երբ որ տպագ­­­րա­­­­­­­կան փու­­­լին հա­­­սանք՝ ըսին, որ ասոր հետ կա­­­րելի չէ տպագ­­­րել։ Այս ան­­­գամ մեր բա­­­րեկա­­­մը՝ Պերճ Մեն­­­զիլճեանը բո­­­լոր աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը Word-ի վե­­­րածեց։ Հար­­­կաւ այս փո­­­խար­­­կումի ըն­­­թացքին նո­­­րէն սխալ­­­ներ մէջ­­­տեղ ելան, նո­­­րէն ծայ­­­րէն սկսայ սրբագ­­­րե­­­­­­­լու։ Այսպէ­­­սով քա­­­նի մը ան­­­գամ ծայ­­­րէն սկսե­­­լու պար­­­տա­­­­­­­ւորուեցայ։

Գ. Պ.- Քա­­­նի՞ բառ կը գտնուի բա­­­ռարա­­­նին մէջ։

Ե. Գ.- 30.600 տող կայ բա­­­ռարա­­­նին մէջ։ Ամէն մէկ տո­­­ղին վրայ եթէ հինգ հատ բառ կայ քով քո­­­վի՝ շուրջ 180 հա­­­զար բառ կ՚ընէ։ Հա­­­յերէն բա­­­ռերուն քով անոնց հա­­­յերէն առո­­­գանու­­­թիւննե­­­րը լա­­­տինա­­­կան տա­­­ռերով գրած եմ, այս պատ­­­ճա­­­­­­­ռով ալ շատ տեղ բռնեց։

Գ. Պ.- Հի­­­մա գի­­­տէք որ հա­­­մացան­­­ցի շրջան է, այս շրջա­­­նին ձեր ըրած այս աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը շատ ար­­­ժէ­­­­­­­քաւոր է բայց ասի­­­կա հա­­­մացան­­­ցի մէջ դնե­­­լու հա­­­մար ծրա­­­գիր մը ու­­­նի՞ք։

Ե. Գ.- Մեր երի­­­տասարդ բա­­­րեկամ­­­ներն ալ նոյն գա­­­ղափար­­­նե­­­­­­­րը յայտնե­­­ցին, առա­­­ջար­­­կե­­­­­­­ցին որ հա­­­մացան­­­ցի վրայ դնենք։ Այս գոր­­­ծե­­­­­­­րուն վար­­­պե­­­­­­­տը չեմ, անոր հա­­­մար ասանկ բան մը չեմ ըրած։ Երկրորդ՝ ես բա­­­ռարա­­­նը, ինչպէս որ Ռո­­­պէր Հատ­­­տէ­­­­­­­ճեան ալ շնոր­­­հանդէ­­­սի օրը ըսաւ, յա­­­ռաջա­­­բանիս մէջն ալ գրած եմ, բա­­­ռին իմաս­­­տը փնտռե­­­լէ աւե­­­լի, սանկ եր­­­բեմն հա­­­յերէ­­­նը չմոռ­­­նայ ըսե­­­լով, ըն­­­թերցո­­­ղը սանկ թղթա­­­տէ եւ հե­­­տաքրքրա­­­կան բա­­­ռեր փնտռէ ըսե­­­լով կազ­­­մած եմ: Կարգ մը ու­­­րիշ ասու­­­թիւննե­­­րու քով՝ հե­­­տաքրքրա­­­կան բա­­­ռերու ալ տեղ տուած եմ։ Օրի­­­նակի հա­­­մար, հռչա­­­կաւոր վէ­­­պերու անուննե­­­րը կան։ Ու­­­սուցչաց Հիմ­­­նարկն ալ առա­­­ջար­­­կեց որ հա­­­մացան­­­ցի վրայ դրուի։ Երի­­­տասարդնե­­­րը կար­­­ծեմ գիր­­­քէն աւե­­­լի հա­­­մացան­­­ցէն կ՚օգ­­­տուին։ Հի­­­մակուան աշա­­­կերտնե­­­րը բա­­­ռարան գոր­­­ծա­­­­­­­ծելը չեն գի­­­տեր։ Այս պատ­­­ճա­­­­­­­ռով եթէ հե­­­տաքրքրա­­­կան ու­­­րիշ բա­­­ներ մը գտնէ՝ մտա­­­ծեցի որ թե­­­րեւս թղթա­­­տեն։ Որ­­­քա­­­­­­­նո՞վ կը յա­­­ջողինք՝ չեմ գի­­­տեր։

Գ. Պ.- Բա­­­ռարա­­­նին ձրի ըլ­­­լա­­­­­­­լը…

Ե. Գ.- Բա­­­ռարա­­­նին ձրի ըլ­­­լա­­­­­­­լը իմ գործս չէ։ Ես ար­­­դէն նուիրած եմ Ու­­­սուցչաց Հիմ­­­նարկին։ Ձրի ըլ­­­լա­­­­­­­լը իրենց որո­­­շումն է։ Դա­­­սագիր­­­քերն ալ ձրի կը բաժ­­­նէ ար­­­դէն։

Գ. Պ.- Շնոր­­­հանդէ­­­սին Ռո­­­պէր Հատ­­­տէ­­­­­­­ճեան առա­­­ջար­­­կեց հա­­­յերէ­­­նէ թրքե­­­րէն ասոյթնե­­­րու բա­­­ռարա­­­նի մը հրա­­­տարա­­­կու­­­թիւնը։ Ի՞նչ կը խոր­­­հիք այս մա­­­սին։

Ե. Գ.-Բա­­­ռարա­­­նի աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնը բա­­­ւական ծանր գործ մըն է, ատեն կ՚ու­­­նե­­­­­­­նա՞նք՝ չեմ գի­­­տեր։ 90 տա­­­րեկան եմ եւ նման աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւն մը իմ կա­­­րողու­­­թե­­­­­­­նէս վեր է։ Այս տե­­­սակ գոր­­­ծի մը հա­­­մար հա­­­յերէ­­­նի լաւ տի­­­րապե­­­տել պէտք է։ Իմ ըրած աշ­­­խա­­­­­­­տու­­­թիւնս հա­­­ւաքա­­­ծոյ մըն է։

Գ. Պ.- Մեր հի­­­մակուան հար­­­ցը գի­­­տէք որ հա­­­յերէնն է։ Նոր սե­­­րունդին ին­­­չե՞ր կը յանձնա­­­րարէք։

Ե. Գ.-Դժբախ­­­տա­­­­­­­բար թէ՛ Իս­­­թանպու­­­լի մէջ եւ թէ սփիւռքի տա­­­րած­­­քին այդ խնդի­­­րը ու­­­նինք։ Գի­­­տէք որ արեւմտա­­­հայե­­­րէնը ԵՈՒ­­­ՆԷՍՔՕ-ի կող­­­մէ վտան­­­գի մատ­­­նուած լե­­­զու­­­նե­­­­­­­րու շար­­­քին դա­­­սուած է։ Թուրքիոյ մէջ կա­­­ցու­­­թիւնը սա է որ՝ տու­­­նե­­­­­­­րու մէջ հա­­­յերէն չեն խօ­­­սիր, դպրոց­­­նե­­­­­­­րու մէջ ալ նոյնն է։ Հա­­­յերէն թերթ կամ գիրք կար­­­դա­­­­­­­ցող չկայ։ Հա­­­յերէն թերթ առ­­­նողներն ալ լու­­­սանկար­­­նե­­­­­­­րուն եւ վեր­­­ջին էջի մա­­­հազդնե­­­րուն կը նա­­­յին։ Թրքե­­­րէնը կը գրենք ինչպէս որ կը հնչուի։ Ուղղագ­­­րութեան պա­­­րագան շատ աւե­­­լի դիւ­­­րին է։ Նա­­­խակրթա­­­րանի մէջ աշա­­­կերտնե­­­րու հա­­­մար ամե­­­նէն դժուար դա­­­սը հա­­­յերէնն է, նոյ­­­նիսկ ծնող­­­նե­­­­­­­րու հա­­­մար։ Օրի­­­նակի հա­­­մար, «դպրոց» բա­­­ռը հա­­­յերէ­­­նով ու­­­թը տար­­­բեր ձե­­­ւով կրնաս գրել եւ միայն մէ­­­կը ճիշդ է։ Այ­­­սօ­­­­­­­րուան պայ­­­մաննե­­­րով տղոց այդ ուղղագ­­­րութիւ­­­նը սոր­­­վի­­­­­­­լը դժուար է։

«Գա­­­լուստ Կիւլպէն­­­կեան» եւ այլ հիմ­­­նարկներ ծրա­­­գիր­­­ներ կը մշա­­­կեն յատ­­­կա­­­­­­­պէս արեւմտա­­­հայե­­­րէնի պահ­­­պանման հա­­­մար։ Բայց լե­­­զուի ու­­­սուցու­­­մը բա­­­րեփո­­­խու­­­թիւննե­­­րու կը կա­­­րօտի։ Չեմ ըսեր որ տա­­­ռերը փո­­­խեն։ Հին ձե­­­ւով կը սոր­­­վեցնեն ու­­­սուցիչ­­­նե­­­­­­­րը, բայց աշա­­­կեր­­­տը այ­­­լեւս նոյ­­­նը չէ։ Հա­­­յերէ­­­նէն կը վախ­­­նան աշա­­­կերտնե­­­րը։

Իմ ըրած գործս ար­­­մա­­­­­­­տական կամ ստու­­­գա­­­­­­­բանա­­­կան բա­­­ռարան չէ, ամե­­­նօրեայ գոր­­­ծա­­­­­­­ծուե­­­լիք առ­­­ձեռն բա­­­ռարան մըն է։ Բա­­­ռերուն հո­­­մանիշ­­­նե­­­­­­­րը, հա­­­կանիշ­­­նե­­­­­­­րը պէտք է գրես։ Բայց հի­­­մակուան մեր տղոց սիրցնե­­­լու հա­­­մար դիւ­­­րութիւններ պէտք է խոր­­­հինք։ Ես ալ այս ուղղու­­­թեամբ աշ­­­խա­­­­­­­տեցայ։ Տա­­­կաւին թուաբա­­­նու­­­թեան գիր­­­քը Պետ­­­րոս Ատ­­­րունիի գիրքն է։

Հա­­­յերէ­­­նը պէտք է դիւ­­­րացնեն։ Դիւ­­­րին սոր­­­վեցնե­­­լու ձեւ մը պէտք է որ­­­դեգրել։ Այս ալ միայն հա­­­յերէ­­­նին լաւ տի­­­րապե­­­տող­­­նե­­­­­­­րը պի­­­տի կրնան ընել։ Ասի­­­կա բա­­­ռարա­­­նին պար­­­զե­­­­­­­ցուած ձեւն է, բայց 50 տա­­­րի ետ­­­քը այս ալ ծանր պի­­­տի գայ։ Ինչպէս հի­­­մա Հայ­­­կա­­­­­­­զեան բա­­­ռարա­­­նը ծանր է այ­­­սօ­­­­­­­րուան սե­­­րունդին հա­­­մար։

Մեր հա­­­մալ­­­սա­­­­­­­րանաւարտ աս­­­պա­­­­­­­րէզի տէր մար­­­դիկն ալ հա­­­յերէ­­­նով իրենց աս­­­պա­­­­­­­րէզին մա­­­սին բա­­­ներ մը գրե­­­լու են։ Ես ինչպէս տնտե­­­սական յօ­­­դուած­­­ներ գրե­­­ցի, ու­­­րիշներն ալ իրենց աս­­­պա­­­­­­­րէզի մա­­սին բա­­ներ մը գրեն թեր­­թե­րուն մէջ։ Հա­յերէ­նը մի­նակ գրա­կանու­թեան լե­զու պէտք չէ ըլլայ։