Համբերութեան թասը
Կը յիշէ՞ք Սասունցիի թասը՝ հայու համբերութեան ըմպանակը. ան որ Երեւանի մէջ է, մայր կայարանի առջեւ, Դաւիթի ոտքին տակ, այն թասը որ երբեմն կը յորդի բարկութեամբ, ժանգի հետք մը ձգելով իր ետին։ Այս օրերուն, յարգելի ընթերցող, երբ ազգի համբերութիւնը կը հասնի իր սահմանին, սահմանագիծին կամ կարմիր գիծին - ինչպէս որ կը նախընտրէք - յիշեցի այդ թասը ու մտածեցի հայկական գրական եւ քաղաքական հին ու նոր թասերու մասին։ Արդեօք հայը իր պատմութեան ընթացքին ինչե՞ր խմեց այդ թասէն։ Ինչե՞ր լեցուեցաւ մեր արծաթ եւ ոսկի թասերու մէջ։ Ո՞վ խմեց սէրը։ Ո՞վ խմեց դառնութիւնը։ Այս հարցումներու պատասխանը, յարգելի ընթերցող, գտայ արեւելքի՝ Թիֆլիսի, Բաքուի, Շիրազի գինեխառն «մէճլիսներու» մէջ։ Իսկ այժմ հայկական գրականութեան մառանի խորքերէն տակառ մը բանամ եւ ձեզի հրամցնեմ գինեթաթախ թաս մը։
Ուշացած թասը
Հայը, հեթանոս թէ քրիստոնեայ, մինչեւ միջնադար ինչի՞ մէջ խմեց գինին։ Չենք գիտեր։ Քանզի, «Մատռուա՚կ, թաս մը բեր», ըսինք, ուշացաւ ան, մինչեւ 13-րդ դար չհասաւ Հայաստան։ Թեռեւս այն պատճառով, որ հեռուէն կու գար, - Պարսկաստանէն։ Իրօք, «թաս» բառը ունի պարսկական ծագում, արմատը «տաշտ» է, որ կը նշանակէ դաշխուրան, պնակ։ Ռամկօրէն բառ է ան, հասարակ ժողովուրդի թասը։ Իսկ ինչո՞վ էր լեցուած այդ առաջին թասը։ Կը պատասխանէ Վարք հարանց գիրքը. «Եդ (դրաւ) առաջի ծերոյն ջուր թասիւ»։
Թասընկեր դասընկերը
Կը յիշեմ այն օրը, երբ աշակերտներս Արագածի փէշին, Վան-Արդի այգիներու մէջ սեղան նստած առաջին անգամ վայելեցին թաս մը գինի։ 14 դասընկերներ էին անոնք եւ 14 թասընկերներ։ «Թաս»ը ծնունդ կու տա՞յ։ Այո։ Թասերը երբեմն կը յղիանան։ Հայկական թասն ալ ծնաներ է չորս բառ։ Ահաւասիկ, գինիի թասը «գինեթաս», գլուխի վերի մասը ծածկող գլխարկը «թասակ», հին հարսնիքներու ժամանակ թաս շրջեցնելով նուէր հաւաքելը «թասընկէց» եւ կերուխումի ընկերը «թասընկեր»։ Իսկ «թաս» բառը ծնունդ տուաւ նաեւ հայկական պատկերաւոր եւ հնչեղ արածի մը. «Թասն ընկաւ, չկոտրեց, համա (բայց) ձենը վեր էլաւ»։
Մէկ ձեռնիդ գինու թաս
Հայկական գրական թասը առաջին անգամ գինիով յորդառատ լեցուեցաւ Թիֆլիսի մէճլիսներու մէջ, երբ 1690-ներէն մինչեւ 1722 աշուղ Նաղաշ Յովնաթանը թասը ձեռքին գովեց գեղեցիկին եւ գինիին։ Նախիջեւանի Շոռոթ գիւղի մէջ ծնած Նաղաշը իր հետ բերած էր Գողթն գինեւէտ գաւառի երգարուեստի հնագոյն հմտութիւնները։ Իսկ, նաղաշեան ի՚նչ մեղեդիներ հնչեցին Վախթանգ Զ. Թագաւորի պալատի եւ մայրաքաղաքի ծխախառն գինետուներու մէջ։ Լսենք տաղիկ մը. «Բոլոր խալ ունիս, սիահ ծամեր, / Մատունքդ բարակ՝ թափած մոմեր, / Դու քո ձեռօքն թաս մի խմեր, / Ես կու տամ, զալում, զալում… / Մէկ ձեռնիդ գինու թաս, մէկ ձեռնիդ սմբուլ, / Երեսիդ խալերն կապած սիահ գուլ, / Դու իմ խելքն տարար»։ Մէկ այլ տաղի մէջ Նաղաշը ուրախ սեղան բացաւ եւ բոլորին հրաւիրեց. «Նստեմք ի մէջլիս… / Խնդրեմք, որ այսօր, քան զամենայն օր, շատ ուրախանաք. / Թասերն չինի՝ / Կարմիր գինի՝ / Ձեզ անուշ լինի»։
Օսկէ թասը
Նաղաշ Յովնաթանի կրտսերը եւ անոր աւանդը շարունակողը Սայաթ Նովան է։ (Մեր որսորդը տասը տարեկան էր երբ Նաղաշը մահացաւ) Իսկ Սայաթը ստեղծագործեց, եարին տաղեր հիւսեց մէկ ձեռքին քամանչա եւ միւսին «օսկէ» թաս. «Օսկու մէչն մինա արած աչկիրդ ակնակապ թաս է»։ Աշուղը փառաբանեց կինը որպէս կեանքի կենարար աղբիւր. «Ձեռիդ ունիս թաս, լցնիս ու ինձ տաս… / Խմեցուր ձիռիտ թասեմէն»։ Եարը ըստ Սայաթ Նովայի դրախտ է. «Ծոցիտ միչին բաղչա ունիս, բաղ ունիս, / Ձեռիտ օսկէ թասը լիքն արաղ ունիս»։ Քամանչա՞ն...։ Աշուղի այդ գեղաձայն ընկերն ալ արժանացաւ փառաբանութեան. «Անուշահամ գինով լիքն դո՚ւն օսկէ թասն իս, քամանչա»։ Իսկ օր մը Սայաթ Նովան ինքն իրեն սեղան հրաւիրեց. «Արի նստի՚, Սայա՚թ-Նովա, խօ՚սքդ ասա լամզ ու բասով… / Ձեռիդ բռնածն բրօլ է. ա՚ծա, խմի՚նք օսկէ թասով»։
Նաւթազերծ թասեր
Այն օրերուն երբ Բաքու քաղաքի օդի մէջ դեռ չկար նաւթի գոլորշին, գինիի բոյրը կու տար գլխու պտոյտ։ Սիւնիքի զաւակ 14 տարեկան Աշոտ Դադալեանը (ապագային՝ Գուսան Աշոտ) 1921 թուականին երբ տեղափոխուեցաւ Բաքու, իր սրինգը փոխարինեց քամանչայով։ Իր հասունութեան օրերուն ալ օր մըն մեզի բացատրեց, թէ ո՚վ էր իր արուեստի ներշնչման աղբիւրը. «Երբ նստում եմ մէջլիսներում, / Գինի խմում անմահական, / Ձեռքիս թասը աւանդական, / Քո հին թասն է Սայաթ-Նովա»։ Նոյն քաղաքի մէջ 1910 թուականին ծնած մէկ այլ Աշոտը, Աշոտ Գրիգորեանը (ապագային՝ Աշոտ Գրաշի) իր երազի մէջ տեսաւ Սայաթ Նովային։ Ըստ այդ երազի Սայաթ-Նովան պատանի Աշոտին նուիրեց իր քամանչան. «Երազիս մէջ Սայաթ-Նովան եկաւ ոսկէ սազ նուիրեց, / Անմահական գինով լիքը՝ եկավ ոսկէ թաս նուիրեց»։ Իսկ Գրաշիի այն բանաստեղծութիւնը, որ անարատ գինիի եւ ոսկի թասի ձօնուած էր՝ երգի վերածեց Արամ Խաչատուրեանը. «Գովենք ընկեր, ուրախ սազով, / Հայաստանի կարմիր գինին, / Խմենք ընկեր, ոսկէ թասով, / Հայաստանի կարմիր գինին»։
Դառնառատ թասը
Օր մը դառնացաւ հայոց թասը։ Զղջում եւ տխրութիւն լեցուեցաւ անոր մէջ։ Մինչդեռ, դար մը առաջ ուրախութեան թասն էինք բռնած։ Ի՞նչ եղաւ։ Ոսկին վերածուեցաւ անփայլ կաւի ու թասը ողբաց։ Եղիշէ Չարենցը առաջինն էր որ դժգոհեցաւ եւ յուսահատեցաւ. «Սրտիս ցաւից յուսահատ ես մէ թաս օղի խմեցի»։ Պարոյր Սեւակը նուազ դժգոհ չէր Չարեցնէն։ Զղջաց իր անցած օրերու համար եւ գրեց «Մի պահ զղջում եմ» բանաստեղծութիւնը. «Ով հանդիպեց՝ ստացաւ մի թաս գինի ինձանից, / Լոկ ես գինի չմպեցի իմ սեփական հնձանից»։ Բայց, երբ աշնան տխրադալուկ օրերը անցան եւ յայտնուեցաւ Նոր տարին իր առաջին ծիլերով, յոյսի ժպիտով հոսեցաւ Համօ Սահեանի գրիչը. «Այս նոր տարուայ առաջին ձեան / Եւ առաջին ծաղկի կենաց … / Զարկենք թասերն ու դատարկենք»։ Ուրախութեան հրաւէր էր սա, ինչպէս Թումանեանը բացատրած էր դար մը առաջ, թէ կեանքը անցաւոր է, «ձախորդ օրերը ձմրան նման կու գան ու կ՚երթան», թասն է մնայուն. «Ճիշդ եմ ասում, թասդ բե՚ր։ / Էս էլ կ՚երթայ՝ հանց երազում, թասդ բե՚ր։ / Կեանքն հոսում է տիեզերքում զնգալէն, / Մէկն ապրում է, միւսն սպասում, թասդ բե՚ր»։
Հրաւէր թասի
Յարգելի ընթերցող ականջ տո՚ւր աշուղին։ Ո՚ւր որ երթաս, ի՚նչ որ զգաս, եթէ ըլլաս տխուր թէ երջանիկ՝ միշտ փութաս թասին։ Ան լաւ լսող է, քիչ խօսող։ Ծարաւ մարդու ջուր, սիրավառ տղու գինի՝ հոն կը գտնես դուն լոկ։ Ապա թասակիցներու հետ սեղան սարքած երգես հայու դասականները. «Թասերումը կարկաչում է գինին ոսկեվառ… Քո նուրբ ձեռքով թասերը լից… Աղբիւրի մօտ ջուր խնդրեցի, թասը տուիր պաղ ջրով… ։ Գինետան մէջ ես եթէ, յիշէ Իսահակեանը, որ ըսաւ. «Շո՚ւտ, մատռուակ, ոսկի թասով, վարդի գոյնով գինի բեր»։ Եթէ Ուրբաթ է երգէ՝ «Էսօր ուրբաթ է, պաս է, / Դէ, զնգը, զնգը, դէ, հէ, ջան, / Սրտիկ արծաթէ թաս է, / Դէ, ջան»։ Եթէ եարի հետ սարեր ելեր ես՝ Կոմիտասի եղանակով խնդրէ. «Ես կը վառիմ քո սիրուն, / Մի թաս ուզեմ, երկուս տուր»։ Իսկ եթէ եարը (կամ անոր ծոցը) թաս է՝ կանչէ. «Մարալօ, ջան Մարալօ՜, Մարալօ, արծաթէ թաս»։
Հրաժեշտի թասը
Ինչպէս ամէն վայելք, այս յօդուածն ալ ունի իր աւարտը։ Յարգելի ընթերցող, այս պահուն ես կ’առաջարկեմ որ դուք երթաք նայիք Դաւիթի արձանին, թէ արդեօք թասը յորդե՞ր է, թէ դեռ կրնայ աւելին պարունակել։ Իսկ ես ձեզի հրաժեշտ կու տամ Շիրազի երգի վերածուած խրատական խօսքով, թէ թասը օգտակար է երբ չափաւոր է.
Մի թաս գինին մի կեանք է քեզ,
Մէկից աւելն ահ է կեանքին։
Մի թասը լաւ է,
Երկուսը բաւ է,
Բայց լաւ իմացիր,
Երրորդը ցաւ է։
Յուսամ այս յօդուածի մէջ սփոփանքի թաս մը ջուր կամ գինի գտաւ շինարարը յօգնաջան, հողագործը լայնալանջ, դարբինը հաստաբազուկ, զօրավարը անքուն, զինուորը քաջ եւ իշխանը մտատանջ։ Չդադրի այս խնջոյքը։ Բանանք մեր վերջին տակառը։ Թող նուագէ քամանչան եւ շուին, որ բոլորը խմեն մէկ, երկու, երեք թաս, մինչեւ աքլորը այգուն կանչէ, բայց յիշենք, որ տասըն շատ է։