Աւելի քան երկու տասնամեակներ առաջ, Թորոնթոյի արուարձաններէն մէկուն մէջ գտնուող տան մը նկուղը VHS ժապաւէն մը կը դառնար ու աղօտ պատկերները կեանքի կը կոչուէին հեռատեսիլի պաստառին վրայ.
Ու յանկարծ կու գար ճանաչման պահը…
Մարմնով մանր մարդ մը, որ իր ամբողջ կեանքին ընթացքին լուռ մնացած էր, մէկէն ի մէկ կը դողայ, անվստահ ձեռքը կ՚երկարէ դէպի հեռատեսիլը եւ կ՚ըսէ. «Քոյրս է։ Ատիկա քոյրս է»։
Ճանաչման պահը՝ վաթսուն տարի ետք։
Հայերս՝ արմատներ ունինք տեղահանութեան մէջ, գիտենք, թէ խորքին մէջ նման նախադասութիւն մը ի՛նչ կը նշանակէ։
Country of Dust-ի («Փոշի ազգ») փոտքասթի երկրորդ եթերաշրջանի առաջին դրուագին (episode) մէջ, Նայիրի Աբրահամեան խորապէս անձնական պատմութիւն մը կը կիսէ՝ որ նաեւ տարօրինակ կերպով ծանօթ է մեզմէ շատերուն։ Պատմութիւն մը «տուն» հասկացողութեան ու կարօտի մասին, ժառանգութեան ու յիշողութեան մասին, մեծ հայրերու, հայրերու ու դուստրերու եւ մեր ներսը կրած աւերակներու մասին։
Դրուագը կը կոչուի՝ «Լացող մարդուն աղջիկը»։
Վերնագիրին լացող մարդը Նայիրիին հայրն է՝ Ժան Աբրահամեանը, կամ Ժան ամմօն, ինչպէս զինք կը կոչէի։ Բայց Ժան ամմոյին հայրն է՝ Նայիրիին մեծ հայրը, որ արցունքի մէջ կը խեղդուի Մուսա լեռան տեսերիզը դիտելու ընթացքին։ Այդ պահը՝ լուռ եւ ցնցիչ պատմութեան հիմքն է։ 2002-ին, Սքարպորոյի նկուղին մէջ հաւաքուած ընտանիքի մը համար, տասնամեակներէ ի վեր փակ մնացած վէրք մը յանկարծ կը սկսի սպիանալ ու բուժուիլ: Ժան ամմոյին համար իր հօր արցունքները տեսնելը բան մը կը փոխէ. շատոնց փակուած դուռ մը յանկարծ կը բացուի։
Նայիրին կը ճանչնամ մանկութենէս. երկուքս ալ Թորոնթոյի մէջ ծնած-մեծցած ենք: Մեր հայրերը լաւ բարեկամներ էին. երկուքն ալ Մուսա լեռցի, քիչ-թէ-շատ նոյն տարիներուն գաղթած էին Թորոնթօ՝ նոր կեանք մը սկսելու նպատակով: Երկուքն ալ խիստ հպարտ, խորապէս զգացական, երբեմն կոպիտ, բայց միշտ առատաձեռն ու ազնիւ։ Կը յիշեմ, երբ Ժան ամմոյին այցելեցի իմ հօրս հետ, իր մահուընէ քանի մը ամիսներ առաջ. թէեւ ALS հիւանդութիւնը արդէն սկսած էր իր մարմինը քայքայել, սակայն ան ուղիղ կեցաւ եւ մեզ իր տունը ընդունեց։ Հպարտութեամբ ինծի ցոյց տուաւ իր «հայկական սենեակը»՝ քարտէսներով, լուսանկարներով, յուշանուէրներով։ Իր ձայնը, հիւանդութենէն մեղմացած, տակաւին կը կրէր մեր բարբառին գեղեցիկ երաժշտութիւնը։
Մուսա լեռցիներուն եզակի եւ «եապանճիներուն» (դրսեցիներուն կամ «օտարներուն») համար դժուար հասկցուող բարբառը այս դրուագին թաքնուած զարկերակն է։ Կը լսենք զայն իր հօր հեռաձայնին մէջ՝ երբ առաջին անգամ Վագըֆ կը կանչէ՝ ընտանիքի անդամներ փնտռելու նպատակով: Կը լսենք իր զարմիկ Ճեմին ձայնին մէջ՝ երբ իրենց վերամիաւորումը կը պատմէ։ Կը լսենք Ժան ամմոյի կրքոտ յայտարարութիւններուն մէջ, իր յանկարծական երգերուն մէջ, իր վերագտած եղբօրորդիին պարանոցը հոտոտելու ձեւին մէջ՝ առաջին գրկախառնութեան ընթացքին։
Կը լսենք նաեւ այն ինչ որ չ’ըսուիր։ «Հոշ կելտինիզ»-էն (թրքերէնով՝ «բարի եկած էք») ետք եկող լռութեան մէջ։ «Ասիկա իմ հօրս տունն է» արտայայտութենէն ետք եկող արցունքներուն մէջ։
***
Country of Dust-ը, իր էութեան մէջ, Հայաստանի մասին փոտքասթ մըն է, բայց նաեւ կը խօսի այն բազմաթիւ Հայաստաններուն մասին, որոնք կը գոյանան անոր ներկայ սահմաններէն դուրս։ Կը խօսի յիշողութեան մէջ մնացած ու առասպելական Հայաստաններուն մասին, աքսորի ու վերադարձի Հայաստաններուն մասին։ Կը խօսի այն հայերուն մասին, որոնք մնացին, անոնց՝ որոնք գացին, եւ անոնց՝ որոնք կը շարունակեն վերադառնալ՝ փնտռելով բան մը, որ միշտ քիչ մը հեռու է՝ բայց երբեմն հրաշքով կը գտնուի։
Որ Ժան ամմօն լացաւ՝ զարմանալի չէ։ Ինչ որ զիս ամենէն շատը յուզեց այն էր, թէ ինչպէս այդ յուզումը հանդիպեցաւ գործողութեան։ Ան գնաց, փոխեց իր ու իր կողակիցին (Յասմիկ թանթիկիս) ճամբորդական ծրագիրները։ Վերցուց հեռաձայնը առանց ժամային տարբերութիւնները ստուգելու եւ հեռաձայնեց հեռաւոր ընտանիքին։ Պնդեց որ տեսնէ գիւղը, եկեղեցին, իր մեծ հօր կառուցած տունը։ Գնաց՝ ոչ թէ իբր զբօսաշրջիկ կամ օտար, այլ իբր մէկը, որուն արիւնը կը քաշէ:
Երբ հարց տրուեցաւ թէ օդակայանի ժամանման վայրին մէջ ինչպէ՞ս մինչեւ այդ ատեն անծանօթներ զիրար պիտի ճանչնային ու զիրար գտնէին՝ «Արիւնը կը քաշէ», ըսաւ Ճեմին։ «Արիւնը մեզ պիտի քաշէ»։ Եւ քաշեց։
Այս պատմութեան մէջ բան մը կայ այն մասին, թէ ինչպէս Ժան ամմօն յայտնի էր իր ջերմութեամբ, հպարտութեամբ, յուզականութեամբ, բայց նաեւ իր սրութեամբ։ Երբ հասաւ Եօղուն Օլուքի իր ընտանիքին հին տունը՝ ուր հիմա կ՚ապրին 1939-ին տան հոգատարութիւնը վստահուած թուրք ընտանիքին սերունդները, ան ետ չքաշուեցաւ։ Երբ դիմաւորուեցաւ «Հոշ կելտինիզ» քաղաքավարի ողջոյնով, հեկեկաց ու ըսաւ մուսալեռան իր բարբառով՝ «Քունըծ հոշ կելտինիզ» (մեղմ ասած՝ «Ձեր բարի գալուստը անիծեմ»)։ «Ասիկա հօրս տունն է. դո՛ւք էք, որ բարի եկած էք»։
Ոմանք կրնան վիրաւորուիլ այդ արտայայտութենէն։ Բայց անոնք, որոնք կը կրեն այս ցաւօտ պատմութիւնը, գիտեն, որ ճշմարտութիւն մը կայ այդ հայհոյանքին մէջ, որ սրտէն բխող արտայայտութիւն մըն է, ոչ թէ ատելութենէ՝ այլ սեփական արմատներու սէրէն ու այն անհամաձայնութենէն, որ կու գայ երբ մէկը քեզի գաւաթ մը ջուր կամ ժպիտ մը կը մատուցէ՝ կարծելով թէ ատիկա կրնայ ջնջել սերունդներու կորուստը։
Լարուածութիւն՝ անձնականին ու պատմականին միջեւ, յուզականին ու քաղաքականին միջեւ։ Ի՞նչ կը նշանակէ կանգնիլ այն տան մէջ, զոր քու մեծ հայրդ կառուցած է, եւ գիտնալ որ չես կրնար մնալ հոն։ Ի՞նչ կը նշանակէ վերադարձի «բարի գալուստ» մը լսել՝ այն տան մէջ, զոր երբեք պէտք չէ թողած ըլլայիր։
Ժան ամմօն չխուսափեցաւ այդ ցաւէն, այլ իմաստաւորեց զայն։ Եւ ապա, դեռ արցունքները աչքերուն մէջ ըսաւ «Հալալ թող ըլլայ իրենց»։ Ոչ թէ որովհետեւ մոռցած էր կամ կ’ուզէր մոռնալ, այլ որովհետեւ ընտրեց կարեկցութեամբ յաղթահարել դժուար պահը:
Այդ շնորհքի արարքը՝ բարդ, շերտաւոր, անլուծելի՝ մնաց Ճեմին հետ, եւ այժմ կը մնայ մեզի հետ։
***
Խառնուած միտքերս գրի կ’առնեմ Երեւանի մէջ։ Նայիրին ալ հոս կ՚ապրի իր ընտանիքին հետ։ Անոր տեղափոխութիւնը Հայաստան, ինչպէս իմս, ձեւաւորուեցաւ այսպիսի պատմութիւններով՝ հայրերու ու մեծ հայրերու պատմութիւններով, որոնք իրենց պապենական տուները իրենց սրտերուն մէջ կը կրէին։ Բարբառներ, որոնք կը գոյատեւեն խոհանոցի սեղաններուն եւ ինքնաշարժի ճամբորդութիւններուն մէջ, օրօրոցներուն եւ գիշերային կենացներուն մէջ։ Արմատներ, որոնք կ’երկարին ծովերու եւ տասնամեակներու վրայէն՝ միայն մեզ ետ քաշելու համար։
Նայիրիին պատմողութիւնը պարզապէս չի պահպաներ այս յիշողութիւնները՝ այլ կը կենդանացնէ զանոնք. կեանքի կը բերէ զանոնք։ Country of Dust-ի միջոցով, Նայիրին՝ իր համաարտադրողներ Ճերեմի Տալմասի եւ Գոհար Խաչատրեանի հետ միասին՝ ստեղծած է տարածք մը, ուր նման պատմութիւններ կրնան շնչել, նեղ յիշողութիւններէ դուս գալ եւ կեանքի կոչուիլ, ուր սփիւռք ու հայրենիք հակադիր չեն, այլ իրարու հետ հիւսուած թելեր են, ուր պատմութիւն մը ձայնագրելը կը դառնայ ուխտագնացութեան ձեւ մը։
Ու կարեւոր է, որ այս պատմութիւնները անգլերէնով կ՚ըսուին. կարեւոր է, որ այս ձեւաչափով կ՚ըսուին, որովհետեւ այս ձեւով ներքին շրջանակէն անդին կը հասնին. կը խօսին Սքարպորոյի մէջ մեծցող հետաքրքիր երիտասարդին, անգլերէն սորվող այլախոհ թուրք ուսանողին կամ ամերիկահայ պատանիին, որ հայերէն միայն քանի մը բառ գիտէ, բայց նոյնքան կը զգայ պատմութեան ցաւը։
Դրուագներուն արտադրութեան որակը գերազանց է։ Ձայնագրութիւնները, երաժշտութիւնը, եւ ընդհանուր արտադրական մօտեցումը՝ բոլորը զգուշ մտադրութեամբ կատարուած են: Եւ այո, կը նշանակէ, որ աւելի երկար կը սպասենք իւրաքանչիւր դրուագի համար (հաւատացէ՛ք, բողոքած եմ։) Բայց ինչ որ կը մատուցեն արժանի է համբերութեան:
Այս դրուագին վերջաւորութեան մօտ, Նայիրին կը վերադառնայ Մուսա լեռ 2023-ի երկրաշարժէն ետք, երբ իր հայրը հազիւ ամիսներ առաջ մահացած էր։ Տունը՝ իր նախնիներուն պապենական տունը, երկրաշարժէն փլած էր։ Եւ սակայն Նայիրին գնաց, կանգնեցաւ աւերակներուն մէջ, տան թուրք երեխաներուն հետ անգլերէնով մինչեւ քսան հաշուեց, դափնիի օճառին հոտը տակաւին օդին մէջ։ Խօսեցաւ Համմալէի հետ՝ այն կնոջ, որ ժամանակին իր հօր ջուր առաջարկած էր եւ հիմա վրանի մէջ կ՚ապրէր աւերակներուն դիմաց։
Պատմութիւնը մեծ ու յստակ եզրակացութիւն մը չունի, որովհետեւ դեռ կը շարունակուի: Կայ սակայն հանդարտ գիտակցութիւն մը, որ ինչ որ կորսուած էր, տակաւին կ՚ապրի. որ ինչ որ կոտրուած էր, տակաւին մաս կը կազմէ պատմութեան։ Պատումը մեզի զգալ կու տայ, որ վերադարձը միշտ ալ հողը վերագրաւելու մասին չէ՝ այլ երբեմն մեզ վերագտնելու մասին։
Ինչ որ զգացի այս դրուագը լսելով՝ հաստատումն էր բաներու մը, որոնց վաղուց կը հաւատամ. որ սուգն ու հպարտութիւնը կրնան գոյակցիլ, որ պատմողութիւնը դիմադրութեան ձեւ մըն է, որ տուն գտնելու շատ ճամբաներ կան։
Երբ Նայիրիին մեծ հայրը ճանչցաւ իր քոյրը պաստառին վրայ, բան մը փոխուեցաւ։ Հին ու կոտրուած բան մը սկսաւ վերակառուցուիլ: Եւ այդ վերակառուցումը աւարտին չհասաւ Ժան ամմոյին Մուսա լեռ այցելութեամբ։ Կը շարունակուի՝ Նայիրիին հետ, իր զաւակներուն հետ եւ մեր բոլորին հետ, որոնք կը լսեն այս կարեւոր փոտքասթը ու կը յիշեն ու (գոնէ մտովի) կը վերադառնան։
Ի վերջոյ արիւնը կը քաշէ:
Ու մենք կը շարունակենք հետեւիլ այս գեղեցիկ պատմութեան, որ նաեւ մեր բորոլին պատմութիւնն է։
Թորոնթոհայ Օգոստոս 2025 (216) թիւ:
