Պատմութեան այլընտրանքային ուսումնասիրութիւնը

Ինչպէս գի­տու­թեան բո­լոր ըն­կա­լումնե­րը, պատ­մագրու­թիւնն ալ յստակ ձե­ւափո­խումնե­րու են­թարկո­ւած է մեր ժա­մանակ­նե­րուն։ Դա­սական պատ­մագրու­թիւնը, որ եր­կար տա­րիներ իբ­րեւ թէ պի­տի ցո­լաց­նէր մարդկու­թեան ան­ցած մեծ ճա­նապար­հը, հիմ­նա­կանին սահ­մա­նուած էր թա­գաւոր­նե­րու ար­կա­ծախնդրու­թիւննե­րով։ Այս երե­ւոյ­թը հեգ­նանքով քննա­դատող­նե­րէն մէ­կը եղած էր Պերթհոլտ Պրեխտ «Հասկցանք, Ճին­կիզ Խա­նը ար­շա­ւեց ամ­բողջ Ասիան, բայց գո­վը խո­հարար մը իսկ չկա՞ր ար­դեօք» հար­ցումով։

Ահա նոր պատ­մագրու­թիւնը պատ­մութիւ­նը կրկին կը շա­րադ­րէ ճիշդ ալ այդ խո­հարա­րին ապ­րածնե­րը ու­սումնա­սիրե­լով։ Այս հո­սան­քը իր ար­տա­յայ­տութիւնն ալ կը գտնէր ման­րա­պատում եզ­րով, ըն­ծա­յելով բո­լորո­վին այ­լընտրան­քա­յին գի­տելիք­ներ։

14 Հոկ­տեմբե­րի երե­կոյեան Էմի­նէօնիւ «Թա­րիհ Վաք­ֆը» այ­սինքն պատ­մութեան հիմ­նարկի շէն­քին մէջ կա­յացաւ ակա­դեմա­կան Թա­լին Սու­ճիեանի «Բու­ժէ Կամ Սպա­նիր» (Եա Տեր­տի­մէ Տեր­ման, Եա Քաթ­լի­մէ Ֆեր­ման) անուն գիր­քի թրքե­րէն թարգմա­նու­թեան շնոր­հանդէ­սը։Հե­ղինա­կի այս գոր­ծը 2023-ին, հրա­տարա­կուած էր անգլե­րէնով։

Այս ան­գամ նոյն հա­տորը Այ­շէ Կիւ­նայսու­յի հե­զասահ թարգմա­նու­թեամբ կը դրո­ւի թրքե­րէն ըն­թերցո­ղի սե­ղանին։ Գիր­քը կը կրէ «Նա­հանգնե­րու Բա­րեփո­խու­մը» (Վի­լայէթ­լե­րին Թան­զի­մաթը) են­թա­խորա­գիրը։ Ինչպէս այս ար­տա­յայ­տութիւնն ալ կը վկա­յէ, աւե­լի քան 300 էջե­րէ բաղ­կա­ցող ու­սումնա­սիրու­թիւնը նիւթ կ՚ու­նե­նայ, Օս­մա­նեան Կայսրու­թեան մէջ դէ­պի ժո­ղովրդա­վարա­կան զար­գա­ցումնե­րու մեկ­նա­կէտը հան­դի­սացող բա­րեփո­խումնե­րու կամ ալ բա­ռացի թարգմա­նու­թեամբ դա­սաւո­րումնե­րու հրո­վար­տա­կի հրա­պարակ­ման տա­րինե­րուն գա­ւառի ապ­րումնե­րը։ Գա­ւառը Թա­լին Սու­ճիեանի ու­շադրու­թեան կի­զակէ­տին է, քա­նի որ ինչպէս վե­րեւ ալ նշե­ցինք ան փո­խանակ ար­քա­ներու, իշ­խա­նաւոր­նե­րու, վեր­նա­խաւի եւ անոնց հա­մախմբո­ւած մայ­րա­քաղա­քի փո­խարէն կը փոր­ձէ պատ­մութիւ­նը ու­սումնա­սիրել գա­ւառէն դի­տելով։ Ան այսպէ­սով ի յայտ կը բե­րէ յստակ հա­կասու­թիւններ։ Երբ այդ հրո­վար­տա­կը Մայ­րա­քաղաք Պոլ­սոյ մէջ մեծ յա­ռաջըն­թաց մը ըլ­լա­լով կը ներ­կա­յացո­ւի, Չար­սանճա­քի կամ Տէօր­թեոլի մէջ բո­լորո­վին տար­բեր ըն­թացք մը կը տի­րէ։ Թա­լին Սու­ճիեան այդ ըն­թացքը նկա­րագ­րեց Խրի­մեան Հայ­րի­կի կամ Գա­րեգին Սրվանստեան­ցի վկա­յու­թիւննե­րով։ Ծա­նօթա­ցուց գիր­քի մէջ ալ տեղ գտած փաս­տա­թուղթե­րէ նմոյշներ, որոնք յա­ճախ գրո­ւած էին հա­յատառ թրքե­րէն կամ յու­նա­տառ թրքե­րէն լե­զուով։

Ընդհան­րա­պէս նիւ­թի հետ հե­տաքրքիր ունկնդրող­ներ իրենց հար­ցումնե­րով առիթ ստեղ­ծե­ցին Սու­ճիեանի աւե­լի ծա­ւալուն բա­ցատ­րութիւննե­րուն, որոնց շնոր­հիւ ալ աւե­լի գո­հացու­ցիչ դար­ձաւ խիստ ու­սուցո­ղական հան­դի­պու­մը։ Պար­տինք նշել թէ զե­կուցման պա­հուն Թա­լին Սու­ճիեանի կող­քին էր ինք եւս ակա­դեմա­կան՝ Լէյ­լա Քէյ­մեն։ Ան ալ իր կար­գին վկա­յու­թիւններ բե­րաւ թէ՛ գիր­քի նա­խապատ­րաստու­թեան փու­լե­րուն եւ թէ Սու­ճիեանի ու­սումնա­սիրու­թիւնով յայտնո­ւած նոր տես­լա­դաշ­տին մա­սին։

Տե­ղին է այս նոր տես­լա­դաշտ հաս­տա­տու­մը, քա­նի որ նոր սե­րունդի պատ­մա­բան­նե­րը կու գան ջրե­լու յե­րիւ­րա­ծոյ պատ­մութեան պաշ­տօ­նական տե­սու­թիւնը, օրա­կար­գի բե­րելով ան­տե­սուած­նե­րու իրո­ղու­թիւնը։