ԵՐԵՍ

Հայկական բառերու ամենէն գեղադէմը

«Սիրական սիրելի, լուսերես՝ ի՛մ ես»... «Բոլորած լուսին է սիրելուս երես»... Յովհաննէս Կարնե­ցիի «Տա­ղարան»էն մէջ­բե­րուած այս տո­ղիկ­նե­րը մեզ երե­ւակա­յելու կը մղեն, թէ ո՛վ էր այդ գե­ղեց­կուհին, որ 1770-ական թո­ւական­նե­րուն Կար­նոյ մէջ կամ շրջա­կայ­քը ապ­րե­ցաւ, եւ որուն երե­սը լու­սա­ւոր էր, բո­լորա­ձեւ, նման՝ լիալու­սի­նի, եւ ներշնչեց սի­րոյ տա­ղերու մեր սի­րուած տա­ղասա­ցը։ Դժո­ւար է ստու­գել։ Բայց յայտնի է, թէ ան տպա­ւորիչ էր եւ պայ­ծառ։ Բայց մենք, այժմ հան­գիստ տանք, որ քսա­նամեայ Կար­նե­ցին ար­ժա­նանայ այդ գե­ղադէմ երե­սի տե­սոյն, եր­թանք քիչ ան­դին ու զրու­ցենք «երես» բա­ռի մա­սին։ Մի­ջոցին, կրնանք նաեւ դա­րերու ըն­թացքին գրի առ­նո­ւած եր­գե­րու եւ բա­նաս­տեղծու­թիւննե­րու օգ­նութեամբ երե­ւակա­յել, թէ ի՛նչ գե­ղեցիկ երես­ներ եկեր-ան­ցեր են ներ հայ­րե­նի աշ­խարհէն։

«Երես» բա­ռի ծա­գու­մը յայտնա­բերե­լու հա­մար, եկէ՛ք, հայ­ցենք ստու­գա­բանու­թեան օգ­նութիւ­նը։ Բա­ռը զուտ հայ­կա­կան է, ինչպէս զուտ հայ­կա­կան են մեր յօնքն ու թար­թի­չը, մեր աչքն ու քի­թը։ «Երես» բա­ռը հայ­կա­կան լեռ­նաշխար­հի մէջ առա­ջին ան­գամ յայտնո­ւեր է մեր լե­զուի կազ­մութե­նէն ալ առաջ։ Ըստ լե­զուա­բան­նե­րու, գո­յու­թիւն է ու­նե­ցեր հնդեւ­րո­պական նա­խալե­զու եւ այդ լե­զուն ու­նե­ցեր է պրըպսք ար­մա­տը, որ կը նշա­նակէր «երե­ւիլ, երես, կեր­պա­րանք, աչ­քի իյ­նալ»։

Կար­նե­ցիէն եր­կու հա­րիւր տա­րի առաջ, կը յի­շէ՞ք, անոր ծննդա­վայ­րէն հա­րաւ, շատ հա­րաւ, Վա­նայ ծո­վու ափե­րուն ապ­րած էր մէկ այլ աշուղ՝ Նա­հապետ Քու­չա­կը։ Եւ այդ սի­րահար տղան ինչպէ՞ս նկա­րագ­րէր իր եարը՝ իր լու­սա­ւոր սէ­րը։ «Երես» բա­ռը դար­ձեալ եկաւ յար­մար։ «Ահա՛ հո­ղեղէն լու­սին ի գրկիս եւ երեսն երե­սիս...», «Թուխ աչք եւ ունքեր ու­նիս, լայն ճա­կատ ու կար­միր երես...», «Բռնե­ցի ու պինդ պա­գի զիր երեսն խիստ կա­րօտով...»։

«Երես»ը, սրա­միտ բառ, սի­րեց տե­սակա­ւոր դի­մակ­ներ օգ­տա­գոր­ծել եւ տար­բեր կեր­պա­րանք ստա­նալ, դառ­նալ՝ բազ­մե­րես։ Ցու­ցադրենք մէկ-եր­կու հա­տը. վեր­մա­կի երե­սը, ծած­կո­ցի երե­սը, ձեռ­քի երե­սը, զգես­տի երե­սը, մու­ճա­կի երե­սը, կա­թի երե­սը, էջի երե­սը... Բա­ռը նաեւ նշա­նակեց «հա­մար­ձա­կու­թիւն, յանդգնու­թիւն» եւ զայ­րա­ցած ըսինք, «Ի՞նչ երե­սով հոս կու գաս»։ Կեղ­ծա­ւոր­նե­րու նկատ­մամբ կար­ծիք յայտնե­ցինք, անոնց ար­տա­քին երե­ւոյ­թը ակ­նարկե­լով. «Երե­սը բա­րի է, հո­գին՝ օձ»։ Ձե­ռագիր էջի իւ­րա­քան­չիւր կող­մին ալ ըսինք «երես» եւ այդ իմաս­տը ձեռնտու եկաւ գրա­գէտ Վրթա­նէս Փա­փազեանի գրի­չին. «Մի­քայէ­լեանի յօ­դուա­ծը երեք երես է...»։ Իսկ հո­ղագործ մեր գեղ­ջուկնե­րու հա­մար «երես» բա­ռը ու­նե­ցաւ գործնա­կան իմաստ, երբ ան նշա­նակեց «հնձո­ւած, հա­ւաքո­ւած բերք», ինչպէս՝ «ար­տի երե­սը», «այս տա­րուայ երե­սըե։ Ժո­ղովուրդի հա­մար ի՛նչ հա­ճելի էր երե­սի խա­ղեր ընել ու «երես»ով առած­ներ հնա­րել, բո­լորն ալ վե­րին աս­տի­ճան պատ­կե­րալից՝ վե­րին աս­տի­ճան ծի­ծաղե­լի։ Դի­տենք զա­նոնք... Երե­խանե­րը երես կ՚առ­նեն, ըն­կերդ երես կը դարձնէ, փափ­կա­սիրտ հայ­րե­րը երես կու տան, աշա­կեր­տը տուն կու գայ երե­սը կախ, դժգոհ հար­սը երե­սը կը թթո­ւաց­նէ, պճնա­սէր տի­կին­ներ իրենց երե­սը կը ծե­փեն, լիր­բը երե­սին միւ­ռոն չ՚ու­նե­նար, կամ երե­սը պատ­ռած կ՚ըլ­լայ, ամօթ­խա­ծին երե­սը փա­փուկ կ՚ըլ­լայ, շատ գե­ղեցի­կին երե­սէն լոյս կը ծո­րի, իսկ տգե­ղին երե­սէն ձո­ւածեղ չ՚ու­տո­ւիր։ Մենք ու­նե­ցեր ենք երե­սի վրայ թո­ղուած քա­ղաք­ներ, երե­սի վրայ թո­ղուած որ­բեր, երե­սի վրայ թո­ղուած ժո­ղովուրդ։ Տե­սեր ենք նաեւ մար­դիկ, որոնք, ըստ ժո­ղովրդա­կան առա­ծի՝ երե­սին կը թքնես՝ կ՚ըսէ անձրեւ է։ Իսկ կան խո­րամանկ մար­դիկ, որոնք, դար­ձեալ ըստ ժո­ղովուրդի պատ­կե­րացու­մով՝ «երե­սից քա­հանայ են, տա­կից սա­տանայ»։

1905 թո­ւականն է։ Քսա­նամեայ Վա­հան Տէ­րեանի սրտա­բեկ ու մթագ­նած քնա­րի հա­մար լոյ­սի մէկ շող գո­յու­թիւն ու­նի՝ սի­րու­հիին երե­սը.

«Դու կը գաս ու կրկին հե­քիաթով 
կը դիւ­թես,

Լու­սե­րես, կը ցրես մա­ռախուղն իմ հո­գու»։

Բար­դութիւննե՞ր... Ան­շուշտ ու­նե­ցաւ։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, քիչ չեն այն բա­ռերը, որոնք «երես»ով կը վեր­ջա­նան.- Վար­դե­րես, դի­մերես, դար­ձե­րես, լու­սե­րես... Բայց, աւե­լի երե­ւելի են այն բա­ռերը, որոնք «երես»-ով կը սկսին, թի­ւով՝ 120-ի չափ։ Չա­փազան­ցութիւն պի­տի ըլ­լար բո­լորը գրա­շարել։ Յի­շենք անոնք, որոնք իրենց հա­րուստ եւ պատ­կե­րալից պա­րու­նա­կու­թեամբ մեր լե­զուի երե­սը կը ճերմկցնեն, (կամ՝ ամօթ կը պատ­ճա­ռեն). Կարմրե­րես, դժո­խերես, երե­սաթափ, խոր­շո­մերես, երե­սահերկ, երե­սապաշտ, երե­սաքօղ, երես­ծե­ծանք, երեսթքանք։ Ածա­կան դար­ձաւ նաեւ «երես»ին՝ բա­ցակա­յու­թիւնը... անե­րես։ Ու­նինք նաեւ բառ մը, պա­րու­նա­կու­թեամբ յա­րափո­փոխ, որ չենք գի­տեր, թէ ո՛ր խումբին կը պատ­կա­նի... երես­փո­խան։ Եւ, ի՛նչ զար­մա­նալի բան, այս բառն է, որ առա­ջին ան­գամ հայ­կա­կան գիր­քի մը երե­սին վրայ դար­ձաւ տիտ­ղոս։ 1860 թո­ւակա­նին, պոլ­սոյ մէջ լոյս տե­սած «Հրա­հանգ վասն ընտրու­թեան ազ­գա­յին երես­փո­խանաց» գիրքն էր անի­կա։ Իր երե­սին վրայ «երես» բա­ռը ու­նե­ցող յա­ջորդ ինը գիր­քերն ալ «երես­փո­խանաց» մա­սին էին։ Եւ ահա այն միակ գիր­քը, որուն խո­րագի­րը քա­ղաքա­կան բնոյթ չու­նէր. «Հե­րոսը. Մի երես յու­նա­կան պատ­մութիւ­նից»։

«Երես» բա­ռը շատ ան­գամ պա­հեց իր պար­զութիւնն ու ան­մե­ղու­թիւնը ու դար­ձաւ ման­կա­կան երգ։ Աթա­բեկ Խնկո­յանի ամե­նասի­րուած քա­ռեակը՝ չորս-հինգ տա­րեկան­նե­րու հա­մար. «Լու­սին, լու­սին, լու­սե­րես, ինչքան ինչքան կլոր ես։ Լոյս ես տա­լիս գի­շերով, քու վառվռուն թշե­րով»։

Լուսնի լոյ­սի տակ, ակնցի, խար­բերդցի, կար­նե­ցի եւ սե­բաս­տիացի երազ­կոտ սի­րահա­րը, գե­տեզ­րին, իր եարի հետ ու­ռե­նիի մը տակ նստած, դար­ձաւ անոր ու ըսաւ՝ լու­սէ­րես, Տիգ­րա­նակեր­տի եւ Համ­շէ­նի մէջ՝ լու­սէ­րիս, Վա­նայ ափե­րուն՝ լու­սի­րես, Հաճ­նոյ մէջ՝ լու­սի­յէս, Ագու­լի­սի եւ Մոկ­քի մէջ՝ լու­սի­րիս, իսկ Զայ­թունի մէջ՝ լու­սի­րիս կամ լու­սի­յիս։

Այ­սօր մե­րօրեայ աշուղներն ու տա­ղասաց­նե­րը, ինչպէս Ռու­բէն Հախ­վերտեանը, կը շա­րու­նա­կեն եր­գել երե­սին լու­սա­դէմ գե­ղեց­կութիւ­նը.

Իմ սի­րելի իմ լու­սե­րես, էս եր­գը նո­ւիրում եմ քեզ...

Իմ սի­րելի իմ լու­սե­րես, դու ինձ ի հար­կէ կը նե­րես։

Իմ սի­րելի իմ լու­սե­րես, երբ իմ այս եր­գը դու լսես,

Դու ինձ հի­մա լուռ կը յիշես, երբ իմ երգերն այցի գան քեզ։