ԱՐՄԵՆԱԿ ԵՂԻԱՅԵԱՆ
armenag@gmail.com
Պատմական
Ինչպէս կը նկատէք, մինչեւ հիմա մեր մէջբերած բոլոր հայերէն բառերը, իրենց պատմական հազարամեակներու տարազով, անփոփոխ կիրարկութիւն ունին արդի հայերէնի մէջ եւս՝ արեւելահայ թէ արեւմտահայ. այսպէս էին անոնք անցեալին՝ գրաբարի մէջ, այսպէս են անոնք այսօր՝ աշխարհաբարի մէջ, կարծես երէկ փոխառուած ըլլային անոնք, քանզի ոչ մէկ մաշում կը ցուցաբերեն։
Այս բոլորը սակայն երեւութապէս միայն այսպէս է։
Իրականութիւնը քիչ մը ուրիշ է։
Մեր բառերը խորքին մէջ ապրած են երկու կեանքով՝ գրաւոր եւ բանաւոր։
Գրաւորը մեր մատենագրութեան լեզուն էր, որ կիրարկուեցաւ մինչեւ 20-րդ դարու երկրորդ կէսը, ուր տակաւին գրաբար հրատարակուող մամուլ եւ գրաբար գրուող գիրքեր ունէինք։ Գրաբար գրուող գիրքերն ու մամուլն ալ անվթար պահպանեցին Ե. դարու՝ Սահակի ու Մեսրոպի կիրարկած բառերը ու փոխանցեցին զայն գրաբարի քովն ի վեր կազմուող աշխարհաբարին. այլ խօսքով աշխարհաբարը հարազատ ակունքէն խմեց իր ջուրը։
Մինչ գրաւոր խօսքին զուգահեռ անդին կը շարունակէր իր կեանքով ապրիլ աշխարհիկ՝ գաւառական հայերէն մը, ուր այդ նոյն բառերը հիմնովին աղաւաղուած էին. այս աղաւաղումին ահարկու տարողութիւնը կրնանք չափել թերթատելով Աճառեանի «Արմատական»-ը՝ այնտեղ ստուգելու համար մեր բերած բառերու գաւառական տարբերակներուն պարզած ահարկու պատկերը։
Այլ խօսքով՝ մեր արդի գրական լեզուն իր պատմական անաղարտութիւնը կը պարտի գրաբարին, ինչպէս նաեւ մեր լուսաւորիչներու պայծառամիտ հեռատեսութեան, որու շնորհիւ կարելի եղաւ թօթափել մեր աշխարհիկ աղաւաղեալ լեզուն ապականող բոլոր խորթութիւնները եւ պատուաստել զայն տոհմիկ հայերէնի հազարամեայ գանձարանով՝ ի տարբերութիւն մեզ շրջապատող արդի լեզուներուն, որոնցմէ բացարձակապէս ոչ մէկը իր պորտակապը յաջողած է պահպանել իրեն ծնունդ տուող դասական տարբերակին հետ եւ որոնք ժամանակակից էին գրաբարին։
Տանք մէկ օրինակ միայն՝ երգել/cantare/chanter, եւ տեսնենք տարբերութիւնը.
Գրաբարը կ’ըսէր երգեմ-երգես-երգէ-երգեմք-երգէք-երգեն։
Աշխարհաբարը կըսէ՝ երգեմ-երգես-երգէ-երգենք-երգէք-երգեն։
Իտալերէնը ամենամօտիկ արդի լեզուն է մայր լատիներէնին, որուն փայփայած ձագուկն էր ինք, իրմէ ետք ալ ֆրանսերէնը.
Ահա արդիւնքը՝
Լատիներէնը կ’ըսէ՝ canto-cantās-cantat-cantāmus-cantātes-cantant.
Իտալերէնը կ’ըսէ՝ canto-canti-canta-cantiamo-cantate-cantano.
Ֆրանսերէնը կ’ըսէ՝ chante-chantes-chante-chantons-chantez-chantent
Հայերէնի մենաշնորհն է այս։
Հայ ժողովուրդըը իր 5.000-ամեայ պատմութեան մեծագոյն յաղթանակը տարաւ հէնց 19-րդ դարու երկրորդ կէսին՝ կորուստէ փրկելով եւ կերտելով գրական անաղարտ աշխարհաբար մը, որ այնքան հարազատ ու հաւատարիմ է զինք սնուցող մօր՝ գրաբարին։
Այսօր, սակայն, վտանգուած է այդ յաղթանակը՝ ի Հայաստան թէ ի սփիւռս։
Ի Հայաստան՝ աւելի քան ի սփիւռս, եւ ի սփիւռս՝ աւելի քան ի Հայաստան։
* * *
Յետագրութիւն
Այս օրերս շատ այժմէական է Պարսկաստանի նորընտիր նախագահի անուան տառադարձութիւնը. պարսիկները իրենք այս անունը կը գրեն پزشکيان Ձեւ կ’արտասանեն Փեզեշքեան, այսպէս ալ կը գրեն օտարները՝ Pezeškian ։
Սա պարսկերէն պատմական բիզիշկ-ն է, որ օրին հայերս արտասանած ու տառադարձած ենք բժիշկ ՝ զեղչելով առաջին ձայնաւորը, որ մեր սովորութիւնն էր. բաղդատել ՝
պարսկերէն հայերէն
դիրամ դրամ
հունար հնար
նիշան նշան
Այս այսպէս ըլլալով հանդերձ՝ հիմա չենք կրնար Բժիշկեան գրել. պարտինք յարգել իրենց արդի արտասանութիւնը եւ բոլորս միանուագ գրել Փեզեշքեան։
