Խաղողը, գինին եւ ուրախութիւնը

Խաղողօրհնէքի Նախօրեակին

Աշուղը եկաւ այ­սօր

Խա­ղող ու­տե­լու ակնկա­լու­թեան մէջ եմ։ Քա­նի մը օր մնաց Աս­տո­ւածած­նայ Վե­րափոխ­ման Տօ­նին եւ վեր­ջա­պէս տե­ղի պի­տի ու­նե­նայ հա­սունցած խա­ղողի օրհնու­թեան ծէ­սը։ Օրհնո­ւած խա­ղող­նե­րէն պի­տի պատ­րաստո­ւի գի­նի, որ ըստ 1500 թո­ւական­նե­րուն ապ­րած տա­ղասաց Սար­կա­ւագ Բեր­դակցիի, ու­րա­խու­թեան երկնա­յին նո­ւէր է։ Ուստի, այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, որո­շեցի մեր սի­րելի Բեր­դակցի աշու­ղը մտո­վի հրա­ւիրել, նստիլ անոր հետ, զրու­ցել անոր հետ խա­ղողի եւ ու­րա­խու­թեան մա­սին, ար­տա­սանել նաեւ քա­նի մը տո­ղիկ՝ բա­ժակ մը գի­նի վա­յելե­լով ան­շուշտ։ Ուստի, կ’առա­ջար­կեմ, որ Բեր­դակցին մեզ, տա­ղերու եւ գի­նիի երկրպա­գու­ներս, առ­նէ եւ տա­նի հե­ռաւոր այ­գի­ներ եւ մենք ըմ­պենք Միջ­նա­դարեան Հա­յաս­տա­նի գրա­կան եւ հո­ղեղէն պտուղնե­րը։

Բեր­դակցի եմ, ծննդա­վայրս՝
ան­յայտ

Կը կար­ծենք, թէ Սար­կա­ւագ Բեր­դակցի տա­ղասա­ցը Բեր­դակ գիւ­ղէն է։ Սա­կայն, դեռ ան­յայտ է անոր ծննդա­վայ­րը։ Պատ­ճա­ռը այն է, որ Հայ­կա­կան լեռ­նաշխար­հը 10 հատ Բեր­դակ ու­նի։ Կը փա­փաքիմ նախ այդ գիւ­ղե­րուն եւ տե­ղան­քին ծա­նօթա­նալ, ապա, դուք որո­շեցէք, թէ ո՚ր Բեր­դա­կի զա­ւակ է ան։ Այժմ նախ այ­ցե­լենք եր­կու Բեր­դակ։ Կա­րօտով եւ եր­կիւղա­ծու­թեամբ քա­լենք տու­նե­րու, այ­գի­ներու եւ դաշ­տե­րու մէջ՝ փնտռե­լով մեր տա­ղասա­ցը։ Ար­դեօ՞ք զինք կը գտնենք իր սի­րածի հետ յա­սամա­նի ծա­ռի մը տակ նստած, կամ՝ մա­տու­ռի մը մէջ աղօթ­քի կե­ցած՝ փառք տա­լով խա­ղող կո­չուած երկնա­յին պար­գե­ւին։

Ձո­րամի­ջի այ­գի­ները

Խո­շաբ գե­տի աջ ափին, ձո­րի մէջ է Բեր­դակ գիւ­ղը։ Վա­նայ յայտնի բնա­կավայ­րե­րէն մէկն է ան։ Ու­նի Սուրբ Յով­հաննէս գե­ղակերտ եկե­ղեցին։ Բնա­կիչ­նե­րը այդ եկե­ղեց­ւոյ մէջ պա­տուախնդրու­թեամբ կը պահ­պա­նեն 1400 թո­ւակա­նին գրի առ­նո­ւած Յայսմա­ւուրք մը։ Իսկ մօ­տակայ Սուրբ Աս­տո­ւածա­ծին վան­քը գրչու­թեան կեդ­րոն է։ Այժմ ել­լենք գիւ­ղէն դուրս։ Շուրջը ոս­կե­փայլ այ­գի­ներ կան։ Զար­մա­նալի չէ, թէ Վաս­պուրա­կանի Բեր­դա­կը յայտնի է իր խա­ղողով եւ անոյշ գի­նիով։ Ար­դեօ՞ք Սար­կա­ւագ Բեր­դակցին զմայ­լե­ցաւ այդ այ­գի­ներու սի­րուն տես­քին, անոր երկնա­տուր պտու­ղին եւ այդ պտու­ղի քաղցր հիւ­թին։ Գե­ղեցիկ է մտա­ծել, թէ մեր տա­ղասա­ցը այդ գիւ­ղի զա­ւակն է եւ անոր բնու­թեան հրա­պոյ­րով ալ դար­ձեր է աշուղ։

Նոյ նա­հապե­տի գի­նին

Վան քա­ղաքէն ո՚չ շատ հե­ռու, Նա­խիջե­ւանի մէջ է երկրորդ Բեր­դա­կը։ Ըն­թարձակ եւ բա­րեկե­ցիկ գիւղ է ան։ Նոյ նա­հապե­տի օրե­րէն մնա­ցած են անոր այ­գի­ները։ Գողթն եր­գիչնե­րու ծննդա­վայրն է այս աշ­խարհը։ Բեր­դակս ու­նի փոքր, միանավ, թա­ղածածկ Ս. Յով­հաննէս եկե­ղեցին։ Գիւ­ղի կեդ­րո­նը պարսպա­պատ բլրակ մըն է։ Իսկ այդ բլրա­կը ամ­բողջու­թեամբ շրջա­պատո­ւած է գե­ղեց­կա­տես այ­գի­ներով։ Եթէ Նա­խիջե­ւանի Շո­ռոթ գիւ­ղը ծնունդ տո­ւաւ սի­րոյ, խա­ղողի, գի­նիի եւ ու­րա­խու­թեան մեծ աշուղ Նա­ղաշ Յով­նա­թանին, կա­րելի է երե­ւակա­յել, թէ Սար­կա­ւագ Բեր­դակցին ալ այդ հո­ղի զա­ւակն է, եւ հոն գո­վեր­գած է աս­տո­ւածա­յին պար­գե­ւը, լսե­լով Արաք­սի ձայ­նը։

Այլ Բեր­դակներ

Յար­գե­լի ըն­թերցող, եթէ հա­մոզո­ւած չէք, թէ մեր տա­ղասա­ցի ծննդա­վայ­րը Վա­նայ կամ Նա­խիջե­ւանի Բեր­դակ գիւղն է, ես ձե­զի քա­նի մը տո­ղով ներ­կա­յաց­նեմ մեր բնաշ­խարհի այլ Բեր­դակնե­րը։ Բեր­դակ 3. Մշոյ գա­ւառի նշա­նաւոր բերդ։ Բեր­դակ 4. Վան նա­հան­գի Ար­ճեշ գա­ւառա­կի մէջ քա­ռասուն տուն գիւղ։ Բեր­դակ 5. Խար­բերդ նա­հան­գի Չար­սանճակ գա­ւառա­կի Բո­լոմո­րի շրջա­նի մէջ աւան։ Բեր­դակ 6. Կար­նոյ Բա­սեն գա­ւառա­կի մէջ, Էրզրում քա­ղաքէ 19 քմ հիւ­սիս-արե­ւելք, Մուրց գե­տի վե­րին հո­սան­քի մօտ 60 բնա­կիչ գիւղ։ Բեր­դակ 7. Բա­ղէշի Խի­զան գա­ւառա­կի մէջ, Վա­նայ լի­ճի հա­րաւ-արեւ­մուտք՝ Խի­զան գե­տի ձա­խափ­նեայ հո­վիտի վրայ 10 տուն գիւղ։ Բեր­դակ 8. Լո­ռիի մէջ Սե­ւոր­դեաց լեռ­նե­րու լեռ­նա­գագաթ։ Բեր­դակ 9. Շի­րակի մէջ Արա­գածի լեռ­նա­համա­կար­գի լեռ­նա­գագաթ։ Բեր­դակ 10. Տա­ւու­շի մէջ բլուր։ Բեր­դակ 11. Փոքր Կով­կաս լեռ­նա­համա­կար­գի մէջ Ոս­կե­պարի լեռ­նաշխար­հի լեռ­նա­գագաթ։

Միամօ­րիկ եր­գի մը գիւ­տը

Միջ­նա­դարեան աշուղ Սար­կա­ւագ Բեր­դակցին յայտնի է «Գո­վասա­նու­թիւն խա­ղողոյ, բա­ժակի, այ­լեւ վասն ու­րա­խու­թեան» բա­նաս­տեղծու­թեամբ։ Կեն­սուրախ է այդ եր­կը։ Զայն ան­ձա՞մբ կը փա­փաքիք տես­նել։ Կա­րելի է։ Մա­տենա­դարա­նի թիւ 3081 ձե­ռագի­րի մէջ պա­հուած է ան։ Այս առի­թով շնոր­հա­կալու­թիւն մըն ալ յայտնենք բա­նասէր Կա­րապետ Կոս­տա­նեան­ցին։ Ան է, որ աշու­ղի գե­ղեցիկ եր­կը յայտնա­բերեց 1617 թո­ւակա­նին գրի առ­նո­ւած տա­ղարա­նի մը մէջ։ Յի­շեց­նեմ, թէ «Գո­վասա­նու­թիւն խա­ղողոյ, բա­ժակի, այ­լեւ վասն ու­րա­խու­թեան» տա­ղը ար­դէն 1892 թո­ւակա­նին հրա­տարա­կուած էր, իսկ 1906 թո­ւակա­նին ալ ֆրան­սե­րէնի թարգմա­նուած։

Բա­ժակ մը բա­նաս­տեղծու­թիւն

«Գո­վասա­նու­թիւն խա­ղողոյ, բա­ժակի, այ­լեւ վասն ու­րա­խու­թեան» եր­գը խա­ղողի եւ գի­նիի փա­ռաբա­նու­թիւնն է. Ահա պուտ մը այդ ոտա­նաւո­րէն.

«Խա­ղող զքեզ գո­վել պի­տի,

Բո­լոր պտղովդ ես հա­ւասար»

Նոր կեան­քի հա­մը

Բա­նաս­տեղծու­թեան պատ­մա­կան ար­ժէ­քը հասկնա­լու հա­մար յի­շէնք, թէ 16րդ դա­րուն ար­դէն ան­ցած են մոն­ղո­լական քան­դիչ ար­շա­ւանքնե­րը։ Եր­կի­րի մէջ կա­յու­նութիւն կայ։ Գե­ղեց­կուհի­ներ գար­նան ծա­ղիկ­նե­րու պէս յայտնո­ւած են դաշ­տե­րու եւ այ­գի­ներու մէջ։ Ժո­ղովուրդը կ’ու­զէ երկրա­յին կեան­քը լիովին վա­յելել։ Եւ, այդ օրե­րուն է, որ աշուղնե­րը յայտնո­ւեցան՝ ժո­ղովուրդի լե­զուով սկսան աշ­խարհիկ կեան­քի նո­ւիրո­ւած կեն­սուրախ եր­գեր հիւ­սել։ Ահա այդ աշուղնե­րէն մէկն է Սար­կա­ւագ Բեր­դակցին։

Խա­ղողի քաղցրա­համ
գո­վասան­քը

«Սար­կա­ւագ» հե­ղինա­կը կղե­րական է։ Տա­ղի մէջ խա­ղողը եւ գի­նին ներ­կա­յացուած են որ­պէս աս­տո­ւածա­յին պար­գեւներ։ Բեր­դակցին իր դա­տողու­թիւննե­րը կ’ամ­րապնդէ կրօ­նական փաս­տե­րով։

«Դու ի դրախ­տէն մեզ ար­մա­ղան (նո­ւէր)

Ի յԱ­րար­չէն պար­գե­ւեցար»

Տա­ղասա­ցի հա­մար գի­նին թէ՚ սուրբ խորհրդա­նիշ մըն է եւ թէ՝ հա­ճոյա­բեր խմիչք։ Որ­պէս կրօ­նական նշան եւ որ­պէս ոգե­լից ըմ­պե­լի, ան կը թե­ւաւո­րէ մար­դու հո­գին եւ միտ­քը։ Խա­ղողի ամէն մէկ հա­տիկը Բեր­դակցիի աչ­քին կ’երե­ւայ որ­պէս թան­կա­գին քար.

«Քու մէկ պտուղդ աժէ (կ՚ար­ժէ) ճու­հար,

Տպա­գիոն, ակն ու գո­հար»

Ող­կոյզի շող­շո­ղուն հա­տիկ­նե­րը ոս­կի թե­լի վրայ են շա­րուած, ինչպէս մարգրիտ մա­նեակ մը.

«Թելդ քա­շած է յոսղւոյն մէ­ջէն,

Դու մար­գա­րիտ ոս­կին շա­րած»

Հայ­կա­կան խա­ղողը ու­նի նուրբ անուններ, ինչպէս՝ Արաք­սե­նի, Սա­թենի, Նա­զելի, Ոս­կե­հատ, Արե­նի։ Բեր­դակցին հիացած է անոնց գու­նա­ւոր եւ բու­րումնա­ւէտ «ազ­գե­րուն» (տե­սակ).

«Ազգ մի թուխ, ազգ մի սպի­տակ,

Ազգ մի կար­միր, որ լուս կու տար,

Ազգ մի դե­ղին՝ խունկի նման,

Անու­շա­հոտ, մուշկ ու ամ­պար»

Բեր­դակցին հա­մոզո­ւած է, թէ խա­ղողը եւ գի­նին ժո­ղովրդա­վար են։ Ամէն դա­սակար­գի հա­մար անհրա­ժեշտ են անոնք. Թա­գաւո­րաց զօ­րու­թիւն, Աղ­քա­տաց պատսպար, Կոյ­րի լոյս, Մունջի լե­զու, Քա­ւու­թիւն մե­ղաւո­րաց, Բժշկու­թիւն հի­ւան­դաց, Սփո­փանք սգա­ւորաց…։ Ահա տա­ղասա­ցի հա­րազատ խօս­քե­րու ող­կոյզ մը. «Թա­գաւո­րաց սիրտն բա­նաս», «Յոր­ժամ խմէ աղ­քատն քե­նէ…, Նա եւ լի­նի տէր աշ­խարհիս», «Յոր­ժամ խմէ կոյրն քե­նէ…, Հանց քա­ղաքաց տար մեկ­նութիւն», «Յոր­ժամ խմէ մունջն ի քե­նէ…, Զերթ (պէս) զթու­թակ առ­նու լե­զու»։ Խա­ղողը եւ անոր հիւ­թը սրբու­թիւններ են նաեւ.

«Այն տեղն որ դուն չի գտնո­ւիս,

Ո՚չ ժամ լի­նի, ո՚չ պա­տարագ»։

Սար­կա­ւագ Բեր­դակցիի հա­մար «բա­ժակ» բա­ռը ու­նի եր­կու իմաստ. թէ խմիչ­քը պա­րու­նա­կող ըն­դունա­րան է ան, եւ թէ՝ խո­րանի սկիհ։ Այդ եր­կու բա­ժակ­նե­րու շնոր­հիւ մար­դու հո­գին, միտ­քը եւ մար­մի­նը կը վա­յելեն Աս­տուծոյ շնորհնե­րը։

Ո՜վ աշուղ, ի՞նչ շա­հեցանք

Խա­ղողը ազ­նիւ պտուղ է։ Անոր նուրբ նկա­րագ­րութեամբ Սար­կա­ւագը կը գո­վեր­գէ կեան­քը։ Ապա, ինքն իրեն կը հարցնէ. «Ո՜վ սար­կա­ւագ Բեր­դա­կացի, դու ի գին­ւոյն ի՞նչ շա­հեցար»։ Բեր­դակցին կը սի­րէ կեան­քը եւ գի­նին, սա­կայն հո­գեւո­րակա­նի ժուժկա­լու­թեամբ կ’աւար­տէ իր խօս­քը. Սար­կա­ւագը ո՚չ թէ բա­ժակին է գե­րի, այլ սկի­հին է ծա­ռայ։

Գէմ (գէթ) ես չու­նիմ գին­ւոյ կա­րիք,

Ես բա­ժակին (սկիհ) եմ խզմէթ­քար (ծա­ռայ),

Ես զբա­ժակն գո­վեցի,

Որ մեր հոգ­ւոյն է լու­սա­րար։

Յար­գե­լի ըն­թերցող իր աւար­տին հա­սաւ մեր զրոյ­ցը։ Այ­սօր ալ եր­գով մը հրա­ժեշտ տանք իրա­րու։ Կ’առա­ջար­կեմ, որ ունկնդրենք Գող­թան եր­գիչնե­րու սե­րունդէն, Նա­խիջե­ւանի Շո­ռոթ գիւ­ղի զա­ւակ աշուղ Նա­ղաշ Յով­նա­թանի՝ խա­ղողի, գի­նիի եւ ու­րախ սե­ղանի նո­ւիրո­ւած «Թա­սերն չի­նիէ» եր­գը եւ սպա­սենք խա­ղող ու­տե­լու երա­նելի Կի­րակիին.

Նստեմք ի մէջ­լիս, հարք եւ եղ­բարք եւ մեծ պա­րոնայք,

Գո­հանամք զՏեառ­նէ, որ ու­նիմք սե­ղան, դուք միշտ շէն կե­նայք։

Խնդրեմք, որ այ­սօր, քան զա­մենայն օր, շատ ու­րա­խանայք։

Թա­սերն չի­նի, կար­միր գի­նի,

Ձեզ անոյշ լի­նի, ձեզ անոյշ լինի։