ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
norayrdaduryan@gmail.com
Աշակերտական խումբով Հայաստանի Ազգային Պատերասրահի մէջ կը դիտենք «Կոմիտաս. Վերջին Գիշերը» կտաւը: Ահա այս կտաւն էր, յարգելի ընթերցող, որ իր անունը շնորհեց իմ նախորդ եօթը յօդուածներուս: Այս կտաւի մէջ Կոմիտասը ներկայացուած է որպէս հայ մտաւորականութեան հաւաքական կերպար: Ուստի ես փորձեցի նկարագրել եօթը հայ մտաւորականներու՝ Զոհրապի, Երուխանի, Սեւակի, Սիամանթոյի, Քրիսեանի, Տորեանի եւ Զարդարեանի Վերջին Գիշերը՝ անոնց 23 Ապրիլը: Շաբաթ մը առաջ ալ այցելեցի վարդապետին, անոր հրաժեշտի բարեւ մը տալու: Իսկ այժմ կը յիշեմ այն օրը, երբ Երեւանի մէջ, բոլորս նստած էինք այդ մեծածաւալ պաստառի առջեւ: Պատկերասրահի ուղեցոյցը ժպիտով բարեւեց բոլորիս: Ան պատրաստ է տեղեկութիւններ փոխանցելու, մինչդեռ ես՝ միտքս դեռ Պոլսոյ մէջ, հոս պատկերուած տեսարանը կը փորձեմ համեմատել Կոմիտասի իսկական աշխատասենեակի հետ: Երբ ուղեցոյց աղջկան ներկայացումը եւ իմ մտքի պտոյտս վերջանան, յայտնի պիտի ըլլայ, թէ նկարիչի երեւակայութիւնը աւելի վսեմ եւ ազդեցիկ է, քան իրական տեսարանը:
Ռուսը զարմացաւ
- Բարի էք եկել երեխէք, ո՞նց էք, հաւանեցի՞ք Հայաստանը,- ջերմօրէն կը զրուցէ ուղեցոյցը աշակերտներու հետ: Խորհրդային Միութիւնում յիշողութեան երկարատեւ լռութիւնը խախտեց ա՛յս նկարը, որը առաջին անգամ ցուցադրուեց Մոսկուայում 1956 թուին, «Հայ արուեստի եւ գրականութեան տասնօրեակի» շրջանակներում:
Ճիշդ է. Ռուսերու համար յայտնութիւն էր Կոմիտասը եւ հայոց պատմութեան այս ծածուկ շրջանը: Սակայն, 1953-1964 թուականները Խորհրդային պատմութեան «Խրուշչովեան ձնհալ» (կամ՝ ձիւնհալ) կոչուած տասնամեակն էր, երբ աւարտած էր Ստալինի պաշտամունքը, քաղաքական բանտարկեալներուն կը շնորհուէր ազատութիւն, կը լուծարուէր ԳՈՒԼԱԳ-ը, մտաւորականներ կը վայելէնի խօսքի որոշ ազատութիւններ եւ կար ստեղծագործական գործունէութեան մեծ ազատութիւն։ Արժանապէս, գեղանկարը տիրացաւ ոսկի մեդալի եւ դարձաւ Ազգային պատկերասրահի հանրաճանաչ այցեքարտը:
Հանրածանօթ գեղանկարը
Կտաւի վրայ Կոմիտասը նստած է իր դաշնակի առջեւ: Դէմքը այլայլած է: Ան հագած է կարմիր գիշերանոց վերնազգեստը՝ խալաթը։* Ձախին մոմակալ մը կը լուսաւորէ ձեռագիր նօթագրութիւնները: Ետեւի պատին վրայ կախուած է հայկական գորգ մը, որ գեղեցկութիւնը կ՚ամբողջացնէ արեւելեան «տիւան»ին։ Անոր վրայ դրուած է աշուղի սազ մը: Աջին կայ մութը, մութի մէջ ալ, կիսաբաց դրան ետեւ, հազիւ նշմարելի երկու կամ երեք ուրուականներ, պաշտօնեաներ, որոնք եկած են զինք ձեռբակալելու: Գեղանկարին ամենէն խորհրդանշական եւ յուզիչ մասը սակայն սենեակի յատակն է: Հոն փռուած է արնակարմիր հայկական գորգ: Գորգի գոյնը, կը հաւատա՞ք, պատճառ եղած է ռուս եւ հայ կողմերու վիճաբանութեան առարկայ:
Կարմիրը գոյն չէ
Ռուս նկարիչ եւ արուեստի փորձագէտ Պորիս Եոգնանսոնը առաջին հայեացքին մատնանշեց կարմիր գոյնի առատութիւնը: Ճիշդ է նկարի իշխող երկու գոյներն են վառ կարմիրը եւ խաւար սեւը: Եոգնանսոնը ըսաւ. (մօտաւոր թարգմանութեամբ). «Եթէ յատակին փռուած գորգը նկարուած ըլլար կանանչ կամ երկնագոյն կապոյտ՝ շատ շահեկան պիտի ըլլար պատկերի գեղանկարչական ամբողջ կառուցուածքի համար»: Ուղեցոյց աղջիկը եւ ես համաձայն ենք. ռուս նկարիչը եւ քննադատը հաշուի չէր առած կարմիր գոյնի խորհրդանշական իմաստը՝ Կարմիր Վարդանի, Որդան կարմիրի ազգին համար: Նկարիչը դերեւս իրաւունք ունէր նկարիչի աչքով: Սակայն Մուրադեանը ցանկացեր էր շեշտադրել հայ ազգի արիւնոտ պատմութիւնը։
Կիսաբաց դուռը
Կոմիտասի Պոլսոյ բնակարանը Սուրբ Յակոբ հիւանդանոցի եկամտաբեր տուներէն մէկն է: Երկյարկանի են այդ տուները, որոնց երկրորդ յարկի վրայ ցցուած կը տեսնէք «ճումպա» մը, այսինքն փոքր ելունդ մը դէպի փողոց: Այդ տեսակ տան մէջ ապրողը գիտէ, թէ եթէ դուռը զարնուի, բնակիչը նախ կ’երթայ «ճումպա», կը բանայ ձախ պատուհանը, կը նայի վար ու կը տեսնէ, թէ ո՛վ եկած է: Ապա ան կ’իջնէ ու դուռը կը բանայ: Մուրադեանի նկարը պիտի չունենար նոյն ազդեցութիւնը, եթէ Կոմիտասը նկարուէր դրան առջեւ՝ զրկուած իր դաշնակէն, լուսատու մոմակալէն, նօթաներէն,, - եւ ամենէն կարեւորը՝ արնանման գորգէն:
Լոյսը Կոմիտասի վրայ
«Վերջին գիշերը» գեղանկարի մէջ վարդապետի կէսգիշերային աշխատասենեակը լուսաւորուած է արդէն առկայծող մոմերով: Աշտանակը դրուած է դաշնակի վրայ: Մինչդեռ, այն ժամանակ Պոլսոյ տուները ելեքտրականութիւն ունէին: Կոմիտասի աշխատասենեակը կը լուսաւորուէր եռաթեւ ջահով մը**: Բայց, նկարիչը անտեսելով արաստաղէն կախուած պղնձեայ լապտերը, որ բոլոր դէմքերը կրնար լուսաւորել, մոմակալ մը զետեղելով իր նկարին մէջ, լոյսը շնորհած է լոկ վարդապետին:
- Միւսները մութ են, կ’ըսէ Արէնը, որ իր դասընկերներու նման, լռիկ, կ’ունկնդրէր ուղեցոյցը: Իսկ ուղեցոյց աղջիկը, տեսնելով զինք պաշարած պատանիներու հետաքրքրութիւնը, ներշնչուած արդէն կը սկսի Կոմիտասի կեանքէն յուզիչ դրուագներ պատմել:
Ձախ ձեռքը
Ուղեցոյցը կը հարցնէ. «Դուք չէ՞ք կարծում, թէ Կոմիտասը խօսում է մեզ հետ: Նայէ՛ք ձախ ձեռքին. Ի՞նչ է ասում վարդապետը»: Բազմաթիւ պատասխաններ.
- Լռութի՛ւն… Չէ՞ք տեսներ, կ’աշխատիմ,- սա՛ Վէմի պատասխանն էր:
- Էֆէնտիներ, թիւրիմացութիւն մը ըլլալու է,- կը յուզուի Տերեւը:
- Կարծեմ, վարդապետը կը փորձէ մեզ հանդարտեցնել, որ մենք չվախնանք: Կը տեսնեմ, որ աջ ձեռքը դեռ ստեղնաշարի վրայ է: Հայ աշակերտը աշխատասէր եւ ազգասէր պէտք է որ ըլլայ,- այս մէկն ալ Ամուրի կարծիքն էր:
- Բոլորն ալ ճիշդ պատասխաններ են, կ’ըսէ ուղեցոյց աղջիկը, արուեստը ենթակայ է մենկաբանութեան եւ անձնական կարծիքների: Շնորհաւորում եմ ձեզ:
Որոնումներ բառերու աշխարհի մէջ
Յարգելի ընթերցող, եօթը մտաւորականներու 23 Ապրիլին՝ անոնց վերջին գիշերուան նուիրուած յօդուածաշարս հասաւ իր աւարտին: Իր աւարտին հասաւ նաեւ այս գրութիւններու անուանադիր գեղանկարրը՝ «Վերջին գիշերը» դիտելու մեր զրուցաւոր այցելութիւնը: Ժամանակը եկած է, որ վերադառնամ բառերու խորհրդաւոր աշխարհին ու բառի մը մէջ որոնեմ մեր անցեալի քաղցր, արկածալից, յաճախ արնանման պատմութիւնը:
* Խալաթը. Մուրադեանը կտաւը նկարած է Արտեմի Այվազեանի տան մէջ, Կոմիտասը նկարուած է տանտիրոջ խալաթով, այսինքն Ա. Այվազեանի առաւօտեան (կամ գիշերային) վերնազգեստով:
** Պոլսոյ ելեքտրական առաջին գործարանը բացուեցաւ 6 Փետրուար 1914ին, գործարանի խորհրդանշական առաջին լապտերը այդ օր վառեց Հալլաճեան էֆէնտին, ելեքտրական հոսանքը սկսաւ 11 Փետրուարին: Բաժանորդներու թիւը. 1914ին 2,055, 1918ին 12,894:
