ՄՇԱԿՈՅԹ ԵՒ ԱՐՈՒԵՍՏ
Եւ ծնուեց Մարդը
Յայտնի է, որ մարդը հետաքրքրասէր էակ է։ Նրա պրպտուն միտքը անընդմէջ հարցեր է բարձրացնում եւ պատասխաններ որոնում։ Այդ հարցերից, թերեւս, մարդուն ամէնից շատ յուզողը իր իսկ ծագմանն է վերաբերում՝ որտեղի՞ց ենք գալիս, ինչպէ՞ս ենք արարուել, ո՞վ է եղել եւ ինչպէ՞ս է ծնուել այն առաջին Մարդը, եւ, վերջապէս, ինչո՞ւ, ի՞նչ առաքելութեամբ է ծնուել Մարդը։
Հայաստանի աղն ես, Կիւմրի
Արուեստներու եւ արհեստներու քաղաք Կիւմրին պատահական չէ, որ Հայաստանի աղը կը կոչեն։ Թերեւս կրնանք խօսիլ քաղաքի պատմութեան մասին, աշխարհագրական դիրքի եւ այլն, բայց այդ չէ, որ կը կերտէ Կիւմրիի ոգու պատկերը ձեր մտքին մէջ։
Ալք եւ յԱնբնակ տեղեր
Մեր հեթանոս մոգերը «Անբնակ տեղեր» կը կոչէին այն բոլոր վայրերը, որոնք սոսկ բնական չէին, այլ՝ անձնաւոր կամ դիւաբնակ եւ չարաբուխ։ Ասել է թէ՝ սրանք այն վայրերն են, ուր այլեւայլ, յաճախ՝ սեւ ու չար ոգիներ կը բնակէին։ Եւ անգամ քրիստոնէութեան ընդունումից յետոյ ոչ միայն հասարակ գիւղացին կամ քաղաքացին, այլեւ՝ մեր աղօթականներից ու հոգեւորականներից շատուշատերը շարունակում էին հաւատալ այս ոգիների եւ յԱնբնակ վայրերի առկայութեանը։ Դա են հաւաստում այն բոլոր աղօթքներն ու հմայիլները, որ պահպանուել են մեզ մօտ։ Ահա ոգիներից վախեցող մի աղօթական գրում է. «Եւ կամ յԱնբնակ տեղոցն ցաւոցն՝ մտանել նեղել կամ զկծել մի՚ իշխեսցէ»։
Փառատօն լաւաշի պատուին
«Գնանք հաց ուտելու»։ Հայաստանի մէջ այնքան կը կարեւորենք հացի առկայութիւնը, որ մի ամբողջ ճաշելու գործընթացը փոխարինած ենք «հաց ուտել» արտայայտութիւնով։
Հայի տեսակներ
Այսպիսի շոգ երբեք չէր եղել Հայաստանում։ Ջերմաստիճանը Երեւանում այնքան բարձր է, որ քաղաքում մնացողները տնային կալանքի մէջ են յայտնուել. այս շոգի պատճառով չկարողացայ նոյնիսկ համահայկական խաղերը դիտել։ Երբ ջերմաստիճանը թեւակոխում է 40-ը, ապա եղանակի տեսութիւնը հեռատեսիլով այլեւս հրաժարւում է անկեղծութիւնից, սկսում է անորոշ յայտարարութիւններ անել, օրինակ, «հանրապետութեան տարածքը գտնւում է արեւադարձային տաք օդային հոսանքների ազդեցութեան գօտում, սպասւում է բարձր ջերմային ֆոն, օդի ջերմաստիճանը կը նուազի 1-2 աստիճանով, իսկ յետոյ նոյնքանով կը բարձրանայ։ Ազգաբնակչութեանը խորհուրդ է տրւում խուսափել ֆիզիկական աքտիվութիւնից եւ արեգակի անմիջական ճառագայթների տակ գտնուելուց»։ Շնորհակալութիւն։ Բայց որքա՞ն է ջերմաստիճանը։ Թի՛ւն ասէք։ Սովետական ժամանակներից յիշում եմ, որ պարտադիր նուազեցնում էին ջերմաստիճանի թիւը եւ յղիութեան ժամկէտը, օրինակ, 20 շաբաթուայ յղիութեան փոխարէն ասում էին 12 շաբաթ։
«Երկու թուխ թանաք կտրիճ ձին հեծած՝ իտեւ գնացին...»
Հայոց լեռնաշխարհում չէք գտնի մի գիւղ կամ քաղաք, որ Թուխ ու Մուխ Մանկանց նուիրուած գէթ մէկ մատուռ կամ պաշտամունքատեղի չունենայ։ Թուխ ու թանաք կտրիճների մատուռներ գտնուած են Մշոյ աշխարհում, Վանում, Ալաշկերտում, Խնուսում, Անբադում, Օշականում եւ շատուշատ այլ վայրերում։ Այս մատուռները վեհաշուք չէին, յաճախ նրանց իսկ գերեզմանների վրայ կառուցուած փոքրիկ ու մեծ, մասամբ կիսաւեր մատուռներ էին, երբեմն էլ պարզապէս աւերուած, ցիրուցան քարերով տեղանքներ։ Հասկանալի է, որ սրանք քրիստոնէութեան շրջանում աւերուած հեթանոսական պաշտամունքատեղիներ էին, որոնք սակայն շարունակում էին մնալ որպէս ուխտավայրեր ու աղօթատեղիներ։ Թուխ ու թանաք մանուկների մատուռներ են գտնուել նաեւ աղբիւրների ակունքներին, ինչը վկայում է վերջիններիս՝ ջրային տարերքի հետ ունեցած սերտ կապի մասին։ Ասում են, թէ «Թուխ Մանուկներու ջրերը հիւանդութիւններ կը բժշկեն»։