ԲԱՐՌԵՍԻԱԲԱՐ

Ամ­րան տաք յետ­մի­ջօրէի մը, հայրս ինձմէ ապսպրեց «մէկ քի­լօ նուշ» բե­րել մեր թա­ղէն եւ Նոր Մա­րաշ անցնիլ միայն հոն­կէ չգտնե­լուս պա­րագա­յին։ Այդ օր փա­փաքս իրա­կանա­ցաւ եւ առ­ջեւս առիթ բա­ցուե­ցաւ առան­ձինս կտրե­լու 9 տա­րեկան փոքր հա­սակիս հա­մար այլա­պէս ար­գի­լուած պո­ղոտան։ Խան­դա­վառու­թեամբ մտայ առա­ջին խա­նու­թը եւ, նկա­տելով, որ ոչ ոք հա­յերէն կը խօ­սէր վա­ճառոր­դին հետ, պար­զա­պէս ըսի՝ «Պատ­տի քի­լօ նուշ» (արա­բերէն՝ մէկ քի­լօ նուշ կ՚ու­զեմ)՝ առանց գիտ­նա­լու նու­շին արա­բերէն չըլ­լա­լը։

Երկար, հիւսուած մազերով հայ կանանց լուսանկարներ կը տեսնենք առաւելաբար 1915 թուականէն առաջ առնուածներու մէջ։ 1915-էն ետք, Հալէպի, ՊԷյրութի, Երուսաղէմի, Ալեքսանտրիայի, Կիպրոսի, Սիրոսի, Աթէնքի, Բիրէայի եւ շատ մը այլ վայրերու մէջ առնուած լուսանկարներու մէջ որբ եւ այրի վերապրող հայ կանայք եւ աղջիկներ կ՚երեւին կարճ կամ բոլորովին խուզուած մազերով, իսկ փոքրեր՝ յատուկ կերպով ածիլուած։ Կանանց եւ երիտասարդուհիներուն մազերը կտրելը միջոց մըն էր թաքցնելու անոնց կանացիութիւնը:

Իւրաքանչիւր 8 Մարտին, Օսմանեան շրջանի հայ կանանց շարժման մասին զանազան ձեռնարկներ կը կազմակերպուին եւ տարիներու ընթացքին մեծ թիւով գիրքեր ու յօդուածներ լոյս կը տեսնեն. սակայն, ցաւով, եւ իբրեւ «ներողութեան խնդրանքի» առաջին պատճառ, պարտք կը զգամ նշելու, որ անոնց ստեղծագործութիւնները մեծաւ մասամբ կը մնան անոնց կեանքի պատումներու շուքին տակ։

Ջուլհակութիւնը Հրաչ Կէօզիւպէյուքեանի ժառանքն էր իր հօրմէն։ Հայրը այս արուեստը սորված էր Հալէպ՝ գաղթակայանի վերապրած կիներէ։ 1977-ին, Հրաչ Պէյրութէն կը տեղափոխուի Քալիֆորնիա, ուր իր հօր հետ կը շարունակէ գորգի նորոգութեան գործը։ Երբ Հրաչը իր հաւաքածոյէն գորգեր հանեց եւ սկսաւ մեզի համար անոնց պատմութիւնները մէկիկ-մէկիկ «կարդալ», նկատեցի, որ որքա՜ ն պակասը ունինք նման հիմնական գիտութեան մը եւ թէ որեւէ ջանք պիտի չբաւարարեցնէ այս բացը գոցելուն։ 1920-ականները եղան այն ժամանակաշրջանը, երբ հայ կանայք դադրեցան ջուլհակներ ըլլալէ։ Խորարմատ գիտելիքներու սերունդէ սերունդ փոխանցումը ընդհատուեցաւ ու հայ կիներու ձեռքէն խլուեցաւ հիւսելու գիտութիւնը Ասոր յաջորդեց ճարտարարուեստականացումը եւ այնուհետեւ՝ գաղթականութիւնն ու աժան աշխատուժը։

Գոհարիկ մեծմամայիս մասին ամէնէն վառ յուշերս իր մշտաշարժութիւնն ու կերակուր պատրաստելու բացառիկ ձիրքն են։ Ան կրնար տան մէջ գտնուած որեւէ ուտելիք քով-քովի դնել եւ համեղ ճաշ մը պատրաստել։ Մեծմայրս այնպիսի անձ մըն էր, որ իր կեանքը կ՚իմաստաւորէր անդադար ճաշ պատրաստելով եւ սիրելիներուն կերակրելով (երբեմն ստիպողաբար)։ Թերեւս այսպիսով ան գտած էր ընտանիքին պատմութիւնները (չ)պատմելու կերպը։ Ուրսուլա Քէյ Լը Կուէն քննական մօտեցում ցուցաբերեց գրականութեան մէջ հերոս հասկացութեան նկատմամբ՝ իր «Տոպրակ-պայուսակի տեսութիւնը ստեղծաբանութեան մէջ» փորձագրութեան մէջ։ Հերոսական պատումներու փոխարէն, որոնք յաճախ ժամանակի ընթացքին քանդիչ ուժի կը վերածուին, ան առաջարկեց տոպրակի գաղափարէ մեկնած փոխադրողի պատումներ։ Հերոսի մը զէնք կրողի կերպար մը ըլլալու փոխարէն, ան մեզի յիշեցուց, որ առաջին մշակութային գործիքը տոպրակ-պայուսակն էր, որ կ՚օգտագործուէր ոչ թէ սպաննելու, այլ կրելու եւ պահելու։ Այս տեսակէտը, որ կը վայելէ նեցուկը նաեւ մարդաբան Էլիզապէթ Ֆիշըրի, պատումի կեդրոնին կը դնէ գոյատեւումը, սնուցումն սնուցումն ու ձեւափոխումը ։

Հօրենական մեծ հայրս՝ Ստեփանը, 1915-էն պրծած է Թոքաթ-Էրպայէն՝ փախչելով կնոջական հագուստներով եւ դէմքը ցեխածածկ՝ քանի մը կին ազգականներու եւ դրացիներու օգնութեամբ եւ աղօթքով։ Ան այդպէս փախած է, որպէսզի անտեսանելի մնայ. «մի՛ տանիք զայն, անիկա տգեղ է» խօսքերը ազատած են զինք՝ դարձնելով վեց զաւակներով ընտանիքի միակ փրկուողը, 7 տարեկանին։ Մօրենական մեծ հայրս՝ Սարգիսը, ծնած է Սինոպ-Կերզէ, զամբիւղագործութեամբ եւ գիւղատնտեսութեամբ զբաղող ընտանիքի մը մէջ։ Փոքրուց հայերէն չէ սորված ու մեծցած է ինքնութիւնը թագցնելու նշանակութիւնը կարեւորուած գտնելով։ Երբ երբեմն իր յուշերուն մասին կը հարցնէի, անմիջապէս չէր պատասխաներ, յետոյ կամաց-կամաց կը յիշէր իր գիւղի բնութեան գեղեցկութիւնը եւ վերջապէս կը սկսէր խօսիլ տհաճ յուշերուն մասին։

Արէգ Խաչիկեան ծնած է 1895-ին, Խնուսի (ներկայիս՝ Հընըս) Խաչալոյս գիւղին մէջ։ Յարգուած ընտանիքի զաւակ եւ գիւղի վարժարանի փայլուն աշակերտներէն էր։ Փոքր հասակին նշանուած էր բարեկեցիկ ընտանիքի մը զաւակի հետ. սակայն ճակատագրի բերումով, դժբախտ պատահար մը զինք հաշմանդամ դարձուց, եւ այդ պատճառ դարձաւ, որ այն լաւ ընտանիքը վերատեսութեան ենթարկէ ամուսնութեան որոշումը։ Բարեբախտաբար, Սագո անունով ազնիւ տղայ մը, աղքատ ընտանիքի մը զաւակ, քայլ առաւ եւ համաձայնեցաւ պսակուիլ Արէգին հետ։ 1915-ին, ժանտարմները սպաննեցին Սագոն՝ գլխատելով զայն եւ անոնց երկու փոքրիկ տղաքը։

Իր պսակին էր, որ եաեաս առաջին անգամ մտաւ եկեղեցի, եւ այդ ալ իր հարսանեկան հագուստով։ Ան շատ հմայուած էր եկեղեցւոյ շքեղութեամբ, որ նոյնիսկ տարիներ անց աչքերը նոյն հիացմունքով կը փայլէր ամէն անգամ, որ այդ օրուան մասին խօսէր։ Այնուամենայնիւ, որքան որ ալ հմայուած էր, ան իր աչքերը միշտ վար պահած էր հարսանիքին ատեն, որպէսզի հրաւիրեալները չըսէին, թէ «հարսը անատոլիայէն է, այնպէս մը կը նայի կարծես թէ բան մը չէ տեսած»։ Անթիւ պատմութիւններուն մէջէն թերեւս այս մէկը զիս շատ կը յուզէ։

Այս յօդուածը գրուած է re-membering: Traces of Armenian Life in the Diaspora (Վերյիշել՝ սփիւռքի մէջ հայկական կեանքի հետքեր) ցուցահանդէսին համար, որ տեղի ունեցաւ Պերլինի Վիլլա Օփընհայմ, Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի։ Ցուցահանդէսը իրականացած է շնորհիւ Շարլոթընպըրկ-Ուիլմըրստորֆ թանգարանի, «Աքեպի»-ի եւ «Յուշամատեան»-ի համագործակցութեան։ Թամար Սարգիսեանի հրաւէրով, մասնակցեցայ Ասուման Քըրլանկըչի համակարգած ցուցահանդէսին՝ ներկայացնելով ընտանիքիս ժառանգական իրերէն ջութակ մը եւ լուսանկարներ. եւ հիմա անոնց պատմութիւնը կը ներկայացնենք մեր ընթերցողներուն։