սեւան տէյիրմենճեան
րունօ Ֆրանք 1933-ին ստիպեալ կը հեռանայ Գերմանիայէն, ուր նացիոնալ-սոցիալիստներ իրենց անսանձ իշխանութեամբ հետզհետէ անտանելի միջավայր մը կը ստեղծէին մտաւորականներուն, այլախոհներուն ու մաւաւանդ հրեայ քաղաքացիներուն համար։ «Սէրվանդէս» կը հրատարակուի տարի մը անց, 1934-ին, Ամստերտամի մէջ։ Աքսորական կեանքի մը ծնունդն էր այս գործը։ Գերմանիայէն հեռանալէն ետք Ֆրանք բնակութիւն հաստատած էր նախ Զուիցերիոյ, ապա հարաւային Ֆրանսայի մէջ, ուր արդէն գոյացած էր փախստական գերմանացիներու կեդրոն մը։ Վէպին հրատարակութիւնը կը զուգադիպի ճիշդ այս շրջանին, այսինքն նախքան 1935-ը, երբ հեղինակը բնակութիւն պիտի հաստատէր Լոնտոն, ապա Զալցպուրկ։
Վէպին հրատարակիչը՝ «Քուերիտօ», պատահական անուն մը չէր արդարեւ։ Նոյնպէս աքսորական հաստատութիւն մըն էր ան։ Ո՚չ միայն Ֆրանք, շրջանի յառաջատար գերմանահրեայ ու այլախոհ հեղինակներն ալ, ինչպէս Ատօռնօ, Տէօպլին, Այնշթայն, Մանն, Ռեմարք, Շնիցլեր եւն., իրենց հատորները կը հրատարակէին այստեղ (որ Մայիս 1940-ին, երբ գերմանական զօրքը ներխուժեց Հոլանտա, ճնշումներու ենթարկուեցաւ Կեսթափոյէն։
Ֆրանքի պատմական վէպ ստեղծելու առաջին փորձը չէր «Սէրվանդէս». հեղինակը նախապէս՝ 1926-ին Illustrirte Zeitung-ի մէջ որպէս թերթօն տպագրած էր Trenck. Roman eines Günstlings («Թրենք. գերիի մը վէպը») ստեղծագործութիւնը։ «Սէրվանդէս»ի պարագային պատմական վէպի հանգամանքը շուքի տակ կը մնայ սակայն կը շեշտուի աքսորի վէպ (Exileroman) մը ըլլալը։ Դատելով թուականներէն, կարելի է ենթադրել, թէ հեղինակը զայն սկսած էր գրել Գերմանիոյ մէջ, նացիոնալ-սոցիալիստներու իշխանութեան տարիներուն։
Վէպի մը համար հարուստ նիւթ կ՚ապահովէ սպանացի մեծ գրողին կեանքը։ Ձօներգներ ու տաղեր յօրինող գաւառական գրիչ մը, որու արկածներու սիրահար հոգին զինքը կը վերածէ աստանդական խաչակիր զինուորականի մը։ Տարիներ անապահով ու անյաջող թափառական կը դառնայ ան՝ 7 Օգոստոս1571-ին մասնակցելէ ետք Լեփանթոյի (Ինեպահթը) ծովամարտին, ուր կը հաշմուի ձախ թեւը։ Թափառական զինուորականը օր մըն ալ կը յայտնուի ծովահէններու ձեռքը, կը տարուի Ալճերիա։ Յօժարակամ հայրենիքէն հեռու գտնուելու հոգեվիճակը թերեւս երբեք այսքան դառն եղած չէր իրեն համար, նոյնիսկ պատերազմի օրերուն։ Սէրվանդէս գերի մըն է այլեւս, բռնութեամբ պահուող հսկողութեան տակ, իրաւ աքսորական մը, որուն համար նուազագոյն բարեբախտութիւն մըն էր տեղական հեղինակութեան մը ուժեղ հովանաւորութիւնը։
Ֆրանքի լեզուին ողջ պատկերաւորութիւնը կարելի է տեսնել գործի երկայնքին։ Արեւելքի նկարագրութիւնը, պատերազմի դրուագները, բազմազգ հասարակութեան գունաւոր ներկայութիւնը վէպը յառաջ կը մղեն հաճելիօրէն՝ առանց ձանձրացնելու, ծածկաբար խթանելով նաեւ ընթերցողին երեւակայութիւնը։
Վէպը միջնադարեան կրօնամոլութեան մասին խօսելու ժամանակ ընթերցողին երեւակայութեան մէջ կը ստեղծէ պատկերներ, որոնք ակամայ կ՚ուրուագծեն նացիական ծայրայեղութեան հասած հանգրուանը Գերմանիոյ մէջ։ Օրինակ արեան քննութեան համար ստեղծուած Անարատութեան գրասենեակը, ուր պէտք է ներկայանար Սէրվանդէս՝ ապացուցելու համար թէ «ինք հին քրիստոնեայ ընտանիքի մը կը պատկանի, որ չորս սերունդէ ի վեր զերծ մնացած է արաբական կամ հրէական արիւնէ»։ Այս հատուածին մէջ հեղինակը կ՚անդրադառնայ անարատ ցեղի գաղափարին, որ ըստ իրեն «անտեղի էր Սպանիոյ համար», քանի որ «իրարու խառնուած էր արիւնը՝ Իպէրիացիներու, Պասքերու, Գելդերու, Փիւնիկեցիներու, Հռոմէացիներու, Վանտալներու, Հրեաներու, Գոդերու, Արաբներու եւ Պէրպէրիներու»։ Հակառակ այս ու այլ բոլոր ճնշումներուն՝ Արեւելքի ներկայութիւնն է որ իր գլխաւոր հերոսին բերնով կը գովերգէ հեղինակը, երբ կ՚ըսէ թէ քաղաքին մէջ «ինչ որ գեղեցիկ էր կը պատկանէր Արեւելքին։ Արաբներ ու հրեաներ Սպանիա բերած էին լաւագոյնը։ Մէկը՝ գեղեցիկը, իսկ միւսը՝ գիտութիւնն ու իմաստութիւնը»։ Ըստ Սէրվանդէսի, «հաճելի պիտի ըլլար այս մասին խօսիլ արեան քննիչներուն»։ (Պատգամ մը՝ զոր կարելի է վերստին յիշել մանաւանդ այս օրերուն, երբ Արեւելքէն դէպի Արեւմուտք գաղթականներու նոր ալիք մը բարձրացած է)։
Աշխարհիկ եւ հոգեւոր իշխանաւորներուն խորհելակերպը կեղծ ու երկերեսանի կողմ մը ունին միշտ։ Աշխարհի երանութիւնն ու բարօրութիւնը, յատկապէս աշխարհիկ երջանկութիւնը մէկ կողմ ձգած, արօրն ու մուրճը, աշխատանքն ու արդար քրտինքը արհամարհած, անոնք փարած էին միայն խաչին ու թուրին։ Ցնորական փառամոլութենէ մը յափշտակուած՝ անոնք ունէին նպատակ մը միայն՝ ապահովել անխարդախ հաւատքի միութիւն մը ժողովուրդին համար։ Այսինքն՝ «Մէկ հաւատք ու մէկ ժողովուրդ» կարգախօս մը, որ նոյնպէս անծանօթ չէ անոնց, որոնք հարեւանցիօրէն իսկ գիտեն ֆաշական մտածելակերպը։
Վէպը, որ հանճարեղ գրողին կեանքը կը նկարագրէ, գրականութեան գովք մըն է նաեւ։ Սէրվանդէս բազմաթիւ անգամներ կու տայ գրականութեան ուժին հաւատացած ըլլալուն փաստը։ Համոզուած է, օրինակ, որ եթէ Ալժէրի գերիներուն կեանքով հիւսուած թատերախաղ մը գրի առնէ, զայն կարենայ հասցնել Սպանիա ու բեմադրել տալ՝ ապա թագաւորն ու մեծամեծները հասու պիտի ըլլան իրականութեան եւ նոր խաչակրութեան մը նշանը պիտի տան՝ մաքրելու «ափրիկեան այդ վտանգաւոր որջը»։ Թատրոնի առընթեր նաեւ պատմողական միւս սեռերուն ներուժը կը զգայ ան։ Արդէն նման դժուարին պահու մը, բանտի խուցին մէջ չի՞ ծնիր Տոն Քիշոթին պատմութիւնը, որ կը դառնայ տառապանքէ խուսափելու, գրականութեամբ տոկալու միջոցի մը։
Պրունօ Ֆրանք ո՚չ միայն Սէրվանդէսը կը ներկայացնէ, այլ կը գովերգէ գիրը, որ կը յաղթահարէ աքսորն ու բոլոր հեռուները։
«Սէրվանդէս»
Պրունօ Ֆրանք
Գերմաներէնէ թարգմանեց՝ Արամ Գամպուրեան
«Մարմարա – Մուրատ օֆսէթ»
244 էջ