մարգար չալըքեան
Հայ մշակոյթի ամենացայտուն դրսեւորումներէն մին կը ներկայանայ ճարտարապետական արուեստի մէջ։ Պատմական Հայաստանի տարածքը լի է տասնեակ դարերէ ի վեր գոյութիւնը պահած ճարտարապետական կոթողներով։ Ափսոս որ այդ հին ժամանակներէն մեզի հասած են միայն հոգեւոր մշակոյթի շինութիւնները։ Խիստ սակաւաթիւ են ամրոցները, արքունի ապարանքները եւ այլ ոչ հոգեւոր շինութիւններ։
Բնութեան բազմաբնոյթ աւերներուն դիմադրելով կանգուն մնացած այդ մշակութային ժառանգի շատ կարեւոր մէկ հատուածը փլաւ բարբարոսներու ձեռքով։ «Ուզեցին մէկ հայ թողնել, այն էլ թանգարանում», կ՚ըսէր Պարոյր Սեւակ իր «Անլռելի Զանգակատուն» պոէմի մէջ։ Իսկապէս ալ մէկ հայու իսկ գոյութեան չհանդուրժող վայրագութիւնը եղեռնէն ետք իր բոլոր ոխը ուղղեց ահա այդ մշակոյթի ժառանգութեան վրայ։ 1915-ի յաջորդող առաջին քանի մը տասնամեակին մէջ գետնին հաւասարեցան հինգերորդ դարէն մնացած եկեղեցիներ։ Այս առաջին շրջանին փլուզման ետին գտնուող միտքերէն մէկն ալ այդ շինութիւններու տէրերուն վերադառնալու մտավախութիւնն էր։ Քաղաքներու, գաւառներու կամ գիւղերու մէջ հսկայ վանքեր կամ եկեղեցիներ փլցուեցան տեղական իշխանութիւններու կարգադրութեամբ։ Բացի այս, պատմական արժէք ներկայացնող սոյն կառոյցներու դէմ շատ մեծ վնաս պատճառեցին գանձախոյզերը։ Անհիմն փսփսուկներով բազմահազար պատեհապաշտներ համոզուեցան, թէ հայերը նախքան տարագրութեան ճամբան բռնեն, իրենց հարստութիւնը կարասներու մէջ թաղած են եկեղեցիներու պատերուն ներքեւ։ Հայերէն մնացած գանձերը թալանելու հրապոյրը անզսպելի էր։ Շատեր մեծ գումարներ նոյնիսկ վատնեցին, հողին տակը գտնուած մետաղը ազդարարող սարքեր գնելու համար։ Կարելի է ենթադրել որ նման աշխատանք եւ ծախս եթէ ուղղուած ըլլար արդիւնաբերութեան, շատ աւելի մեծ շահ կ՚ապահովէր քան կարծեցեալ որեւէ գանձ։ Սակայն այստեղ պարտինք նշել որ արտադրութեան համար աշխատիլն ալ ինքնին մշակոյթի մը կարիք կը պահանջէ եւ գանձախոյզները զուրկ էին այդ մշակոյթէն։
Այս բոլորը կը մտաբերենք երբ մեզի կը հասնի յուշարձանագէտ Սամուէլ Կարապետեանի եռալեզու վերջին հրատարակութիւնը՝ «Եղեռն՝ եղեռնից յետոյ»։ Իրականութեան մէջ Կարապետեան երկար ատենէ ի վեր պատմական Հայաստանի մէջ կատարուած մշակոյթի եղեռնը փաստելու համար կը դիմէ զանազան եկեղեցիներու հին ու նոր նկարներուն։ Իսկապէս զգայացունց են այդ նկարները, որոնց առաջին օրինակները սեւ ու սպիտակ դրութեամբ լուսանկարուած են նախորդ դարասկիզբին, իսկ կողքին կը տեսնենք նոյնինքն յուշարձանագէտ Սամուէլ Կարապետեանի կողմէ լուսանկարուած նոր երեւոյթը։ Նոյնիսկ շատ անգամ այս «նոր երեւոյթ»ի բացատրութիւնը անիմաստ կը դառնայ քանի որ երկրորդ նկարին մէջ երեւցող բան մը չէ մնացած այլեւս։
Արժէքաւոր գիտաշխատողի այս հրատարակութիւնը հայերէն եւ անգլերէնի կողքին ունենալով նաեւ թրքերէն թարգմանութիւն շատ աւելի նպատակայարմար պիտի դառնայ երբ յաջողի հասնիլ թուրքիացիներուն ուշադրութեան։
Յուշարձանագէտ Սամուէլ Կարապետեան այս հրատարակութիւնը կը ձօնէ հայոց հայրենիքի անհետացած մշակոյթի բեկորները գոնէ թուղթի վրայ փրկել ջանացած Թորոս Թորամանեանի, Արամ Վրոյրի, Յովսէփ Օրբէլիի, Ստեփան Լիսիցեանի, Աշխարհբեկ Քալանթարի, Ժան-Միշէլ Թիէրիի, Փաւլօ Կունէոյի, Արմէն Հախնազարեանի եւ այլոց յիշատակին։
Գուգարաց թեմի առաջնորդ Տէր Սեպուհ Արք. Չուլճեանի օրհնութեամբ այս հատորի մեկենասները եղած են նախկին պոլսահայ Կարօ-Աղաւնի Կուրեան ընտանիքը։
«Եղեռն՝ եղեռնից յետոյ»
Սամուէլ Կարապետեան
Թրքերէն Թարգմանութիւն՝ Մելիսա Էօզտէմիր
Հայկական Ճարտարապետութիւն Ուսումնասիրող Հիմնադրամ, 2016
167 էջ