բագրատ էսդուգեան
Գիրքեր կան, որոնց յայտնութիւնը, իրենց բովանդակութենէն, պարունակէն անկախ, յատուկ ուրախութիւն կը պատճառեն երբ կը բռնես ձեռքիդ մէջ։ Այսպիսի գիրք մը եղաւ «Պոլսահայերը՝ 1923-1939» հատորը, որուն մեր մօտ պատճառած ցնծութեան բուն պատճառը հեղինակի անունն է։ Արդարեւ այս աշխատասիրութիւնը պատրաստած է վաղեմի ընկերուհի մը՝ Արմաւենի Միրօղլու Մուհթարեան։
Արմաւենին աւարտելով Իսթանպուլի համալսարանի տարրաբանական ճարտարագիտութեան բաժինը, երկար տարիներ աշխատեցաւ իբրեւ կենսատարրաբանութեան մասնագէտ։ Ապա որդեգրեց ուսուցչութեան ասպարէզը եւ երկար տարիներ ծառայեց քաղաքիս հայկական դպրոցներուն։ Ստանձնեց Գարակէօզեան որբանոցի տնօրէնութեան պաշտօնը։ Մեր ընկերուհին 2005-ին տնօրէնութեան պաշտօնէն հեռանալէ ետք Մեսրոպ Բ. Պատրիարքի թելադրանքով դիմած է Երեւանի պատմութեան Իսնտիտուն, ուրկէ պատմական գիտութիւններու թեկնածուի աստիճանը ստացած է պաշտպանելով «Իսթանպուլի հայ համայնքը 1923-1939»։
Սոյն հատորը կը ձգտի պարզաբանել հանրապետական Թուրքիոյ հիմնարկութեան յաջորդող 15 տարիներու պոլսահայ համայնքային կեանքը։ Տուեալ ժամանակահատուածը Օսմանեան կայսրութեան յաջորդող հանրապետական Թուրքիոյ մէջ ազգային պետութիւն մը հիմնելու Քեմալական գաղափարախօսութիւնով կը բնորոշուի։ Ուրեմն մերթ ծածուկ, մերթ բացայայտ պայքար մը կը շարունակուի կայսրութեան շրջանէն փոխարինուած ազգային փոքրամասնութիւններու հետ։ Քաղաքական այս դրուածքին մէջ բաւական ուշացած աշխատասիրութիւն մըն է այս, նոյնիսկ կրնանք ըսել որ իր համադրած բովանդակութիւնով նախափորձ մը։ Հեղինակին գիրքի սկիզբին շարադրած «Երկու խօսք» բաժնին մէջ այս իրողութիւնը կը նկարագրուի հետեւեալ տողերով։ «Յայտնի իրողութիւն է, որ մինչեւ այսօր Հանրապետութեան շրջանի արեւմտահայութեան եւ մասնաւորաբար պոլսահայ համայնքային կեանքի նուիրուած ոչ մէկ ուսումնասիրութիւն հրատարակուած է։ Այս պատճառաւ բաւական կը դժուարանայ այդ շրջանը ուսումնասիրելու ձեռնարկողին գործը։ Խնդիրը աւելի կը բարդանայ երբ նկատի ունենանք, որ շրջանի պոլսահայ մամուլը յայտնի պատճառներով ճշգրիտ ու բաւարար սկզբնաղբիւր չի հանդիսանար նման ուսումնասիրութեան մը համար»։
Բոլորովին հասկնալի է հեղինակին պոլսահայ մամուլի այդ շրջանը լուսաբանելու համար անբաւարար աղբիւր մը ըլլալու մասին հաստատումը։ Իրողութիւնը չէ փոխուած յաջորդող տարիներուն եւս։ Այսօր ալ քաղաքիս մէջ լոյս տեսնող հայատառ թերթերը պետութեան ճնշումներէ խուսափելու չափազանց մտահոգութեամբ նոյն անբաւարարութիւնը պիտի փոխանցեն ապագայի գիտաշխատողներուն։ Այս վերջիններս 40-50 տարիներ ետք մերօրեայ պոլսահայ հայատառ թերթերը ի զուր պիտի թղթատեն օրինակի համար «Քամփ Արմէն»ի գրաւման դէմ տարուած պայքարին մասին տեղեկութիւն գտնելու համար։
Արմաւենի Միրօղլու Մուհթարեան նոյն «Երկու խօսք» բաժնին մէջ կը նշէ ուրիշ բնոյթի աղբիւրներն ալ։ Զանազան հաստատութիւններու յուշամատեանները կամ պատրիարքարանին անցեալին հրատարակած, բայց պաշտօնական գոյութիւնը ցարդ շարունակող «Շողակաթ» հանդէսն ալ նոյնպէս անբաւարար կը մնայ եւ ինք կը հարկադրուի Պոլսոյ զարգացումներու մասին Պոլիսէ դուրս հրատարակուած սփիւռքահայ մամուլի էջերուն մէջ շարունակել իր որոնումը։
Ուսումնասիրութիւնը կը բացուի Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց Պատրիարքութեան հիմնադրումով, որ այս քաղաքին մէջ հայ համայնքի մը ձեւաւորման ալ սկիզբը կը համարուի։ Ապա կ՚անցնի արդի Թուրքիոյ հատուածը եւ այս բաժնին մէջ անշուշտ որ կարեւոր տեղ կը զբաղեցնեն երկրի ազգային փոքրամասնութիւններու խնդիրները։ Յատուկ ենթախորագրի մը տակ կը քննարկուի թուրք եւ յոյն ժողովուրդներու փոխանակութեան քաղաքականութիւնը։ Կը շեշտուի այդ քաղաքականութեան երկու երկիրներու տնտեսութեան վրայ գործած ազդեցութիւնները։ Արդարեւ Թուրքիայէն դէպի Յունաստան արտաքսուած ուղղափառ ժողովուրդը արհեստագործ էր եւ կարեւոր բաժին ունէր երկրի արտադրութեան եւ միջազգային շուկաներու հետ առեւտուրի ոլորտներու մէջ։ Իսկ փոխադարձ կերպով Յունաստանէն եկող շուրջ 4 հարիւր հազար մահմետական թուրքերը առհասարակ գիւղացիներ էին։ Իբր հետեւանք Թուրքիայէն գացող յոյները վերելք պատճառեցին Յունաստանի տնտեսութեան, իսկ եկող գիւղացի զանգուածը չյաջողեցաւ գացողներուն պատճառած բացթողումը լրացնելու։ Այս բաժնին մէջ Միրօղլու կը խօսի 1922 թուի Նոյեմբեր ամսուն Անգարայի խորհրդարանին կայացուցած որոշումի մը շուրջ։ Ընդհանրապէս սակաւ արձագանգ գտած այս որոշումը կը մտադրէր երկրի հայութեան ալ Հայաստանի թուրքերուն հետ փոխանակումը։ Սակայն այս որոշումը չկատարուեցաւ, քանի որ Թուրքիա խուսափեցաւ Հայաստանի հետ բանակցելով Թուրքիոյ արեւելեան սահմանները պաշտօնապէս ճանչցած ըլլալէ։ Յաջորդող վեց գլուխներու մէջ ալ շահեկան բազմաթիւ ենթախորագիրներ կան, որոնք բաւական բովանդակալից պատկերացում մը կ՚ապահովեն պոլսահայութեան բազմադարեան պատմութեան որոշ մէկ շերտին մասին։
«Պոլսահայերը՝
1923-1939»
Արմաւենի Միրօղլու
Մուհթարեան
Երեւան 2016,
ՀՀ Գիտութիւններու Ազգային Ակադեմիայի Պատմութեան Ինստիտու,
298 էջ