բագրատ էսդուգեան
«Արաս» հրատարակչատունը վերջերս լոյս ընծայեց քրտական բանահիւսութենէ քաղուած եւ Սարգիս Սերովբեանի թարգմանած ու խմբագրած երեք ժողովրդական պատմութիւնները։ «Աշուկ ու Մաշուկ» խորագրեալ հաւաքածոյին մէջ տեղ գտած են Գարեգին Սրուանձտեանցի, Սարգիս Հայկունիի եւ Վրթանէս Փափազեանի ԺԹ դարու վերջերուն եւ Ի դարու սկիզբներուն հրատարակած պատմութիւնները Արեւմտեան Հայաստանի Միջագետքի եւ Անատոլիայի ժողովուրդներուն մօտ դարեր շարունակ բերնէ բերան շրջած սիրերգութիւններ են։
Զարթօնքի շրջանին, երբ գրականութիւնը յատուկ ուշադրութիւն կը սեւեռէր ժողովրդական հինաւուրց բանահիւսութեան, այդ ուշադրութեան կ՚արժանանար նաեւ երաժշտութիւնը եւ գրականութիւնը։ Բնականաբար Կոմիտաս երբ կը հաւաքէր հայ գեղջուկ երգերու նմոյշները իր ժամանակակից գրողներ ալ լծուած էին մինչեւ այդ արժանի հետաքրքրութեան չտիրացած ուրիշ մէկ մարզի, ժողովրդական բանահիւսութեան, բանահաւաքման գործին։ Ինչպէս բոլոր նորայայտնութիւններ այս վերջինն ալ շուտով դարձաւ իր ժամանակի նախապատուութիւնը։ Որպէս Սարգիս Սերովբեանի անմիջական գործընկերներ առանց վարանումի կրնանք յայտարարել թէ Սերովբեան իր կեանքի բոլոր ժամանակներուն մեծ սիրով փարած էր հին կենցաղը կամ անցեալի բարքերը նկարագրող գրականութեան։ Բոլոր պատեհ առիթներուն կը դիմէր այդ աղբիւրին եւ հոնկէ կը քաղէր օրուան իմաստը պարզաբանող յօդուածներ։ Կրնանք ըսել թէ երկրպագութեան համազօր երկիւղածութեամբ կը թերթէր Գարեգին Սրուանձտեանցի տողերը։ Այդ հոգեբանութեամբ լծուած էր «Աշուկ ու Մաշուկ»ի նիւթ դարձած պատմութիւններուն նախ թարգմանութեան ու ապա հրատարակութեան գործին։ Մանկական յուզումով վերստին կ՚ընթերցէր իր շարադրած տողերը ու ապա կը փորձէր ալ աւելի հարազատ նախադասութիւններով փոխարինել նախկին գրառումները։ Ափսոս թէ բախտը չարտօնեց որ գրականութեան այս նուիրեալ մշակը վայելէ իր անսպառ ջանքերու արգասիքը։ Փոխարէնը մեզի մնաց կրկին ու կրկին ցաւիլ իր կորուստին, բայց միաժամանակ ուրախանալ նաեւ տեսնելով իր սկսած գործին աւարտը։ Եթէ մեր անցեալի բանահաւաքները յաջողած էին ներշնչել Սարգիս Սերովբեանը մենք համոզուած ենք թէ այս գիրքի հրատարակութիւնն ալ իր կարգին կը խոստանայ նոր ներշնչումներ պարգեւել բոլոր անոնց, որոնք ժամանակի թելադրածէն աւելին տեսնելու, գտնելու կամ վայելելու գիտակցութիւնով օժտուած են։ Սխալած կ՚ըլլաք, եթէ կարծէք թէ այդ բոլորը կը պատկանէին անցնող հեռաւոր ժամանակներու եւ այսօր ոչ ոք ուշադրութիւն կը սեւեռէ նման գրականութեան մը հանդէպ։ Կը սխալիք եւ ապացոյցը նոյն ինքն Սերովբեան հսկան է։ Ի վերջոյ այս պատմութիւններէն շատեր իր սերնդակիցներուն համար ալ մի գուցէ ժամանակավրէպ էին, բայց ան յաջողած էր ժամանակները թեւածելով թափանցել անոնց գաղտնի հմայքին։ Ներկայ ու ապագայ սերունդներու հանդէպ ապերախտութիւն պիտի ըլլայ խորհիլ թէ Սերովբեան այդ թափանցումը յաջողած վերջինն էր։
Որքան որ ամուր կը հաւատանք ժողովուրդի ստեղծագործութեան անմահութեան, նոյնքան ամուր հաւատքով կը յայտարարենք թէ «Աշուկ ու Մաշուկ»ը կը շարունակեն բերնէ բերան գոյատեւել համաշխարհային մշակոյթին մէջ։ Քանզի Կոմիտաս Վարդապետ ազդարարած էր՝ «ժողովուրդն է ամենամեծ ստեղծագործողը, գացէք ու սովորէք նրանից»։
«Աշուկ ու Մաշուկ»
Սարգիս Սերովբեան
«Արաս» Հարատարակչատուն
2017 Իսթանպուլ