արիֆ թափան
ովսէփ Վարդանեանի անունը մեզ ծանօթ է 1851-ին հրատարակած «Ագապիի Հէքիաթը» անուն վէպի միջոցաւ։ Այդ գիրքը ընդունուած է իբրեւ թրքերէն առաջին վէպ։ Վարդանեան այս հրատարակութենէն տարի մը ետք կը ներկայանայ «Շատախօս Ադամորդին՝ շատախօսութենէ ծագած փորձանքներու պրակը» անուն գիրք մը։ Այս գիրքը առաջին հրատարակութենէն 165 տարի ետք վերհրատարակուեցաւ «Գոչ» համալսարանի մատենաշարէն։ Վարդանեան այս երկրորդ գիրքն ալ առաջինի նման գրած էր հայատառ թրքերէնով։ Բնագիրը լատինատառ տարբերակով հրատարակութեան պատրաստած է Մուրատ Ճանգարա։ Ճանգարա նախաբանին մէջ բացատրութիւններ կը փոխանցէ Վարդանեանի այս ստեղծագործութեան եւ ընդհանրապէս հայատառ թրքերէն գրութիւններու ընթերցման կանոններու մասին։ Նաեւ կ՚ուսումնասիրէ այս երկի գրական պատմութեան մէջ ունեցած դերակատարութիւնը։ 1840-1887 Թուականներու միջեւ շաբաթեայ եւ երկշաբաթեայ հերթականութեամբ Զմիւռնիա հրատարակուած «Արշալոյս Արարատեան» պարբերականի 10 Հոկտեմբեր 1852 համարին մէջ կը հանդիպինք «Շատախօս Ադամորդի»ի գովազդին, որ կը յուշէ մերօրեայ գիրքի ծանուցումները։ Գովազդի մէջ գիրքի բովանդակութեան մասին տեղեկութիւններ կը տրուին։ Հոն այս հրատարակութիւնը կը ներկայացուի թէ «պրակ» եւ թէ «գրքոյկ» եզրերով։ Ճանգարա այս երկու եզրերէն մեկնելով կը խորհրդակցէ գիրքի գրական դասաւորումը բնութագրելու գործին (Վէ՞պ, գրքո՞յկ, հէքիա՞թ, թէ պրա՞կ)։ Յատկապէս թրքերէն գրականութեան անցեալին մասին գրառումներու առումով կարեւոր է «Շատախօս Ադամորդի»ի գրական ոճի դասաւորումը։
Գիրքը օժտուած է նախաբան ու յառաջաբանով։ Բացի ան զանազան պատկերներով ալ հարստացած վեց հէքիաթներու մէջ հեղինակը կը նկարագրէ շատախօսը, իր արարքները, բնազդը եւ թէ իր, թէ ալ շուրջիններու գլխուն ինչ տեսակ գործել փաթթելու մանրամասնութիւնները։ Վեց կարճ հէքիաթներու աւարտին կայ եզրափակիչ բնոյթով եօթներորդ գլուխ մը, որ ագուցուած է առաջին պատումին եւ այսպէս ալ գիրքը ստացած է, թէ աւելի ամբողջական եւ թէ աւելի հաւաստի բնոյթ։ Հայատառ թրքերէն գրականութիւնը ուսումնասիրողները Շատախօս Ադամորդիի մասին որքան ալ տարբեր մեկնաբանութիւններ ունենան կը համաձայնին երկու յատկութեան վրայ։ Անոնցմէ առաջինը այս գրառումը երգիծական բնոյթն է, այնքան որ շատեր համոզուած են, թէ Շատախօս Ադամորդին թրքերէնի առաջին երգիծաբանութեան օրինակն է, որ օժտուած է նաեւ ծաղրանկարներով։ Վարդանեան այսպէսով կը դիտուի թրքերէն գրականութեան առաջին երգիծաբանը եւ ծաղրանկարը թրքերէն ընթերցողին ծանօթացնող առաջին հեղինակը։ Ուրեմն այս հաստատումներով տեղին պիտի ըլլայ յանձնել, թէ Շատախօս Ադամորդին երգիծաբանութեան տարրական կանոններուն մեծ վարպետութեամբ գործադրուած մէկ օրինակն է։ Մուրատ Ճանգարա իր գրառումներով կ՚ապացուցէ այս բոլորը։
Համաձայնութեան երկրորդ կէտը գործին նպատակադրումն է։ Ընդհանրապէս համոզում գոյացած է թէ Վարդանեան իբրեւ հեղինակ փորձած է ազգօգուտ ծառայութիւն մը մատուցել հասարակութեան։ Արդարեւ Շատախօս Ադամորդիի մէջ գործածուած ոճը եւ շեշտադրումը բաւական ծանօթ պիտի թուի Ագապիի հէքիաթը ընթերցողներուն։ Գիրքի մէջ պատմուած շատախօսութեան զանազան երեւոյթներէն, ո՞ր մէկուն հեղինակին եւ ո՞ր մէկուն պատմողին վերաբերիլը զատ խնդիր մըն է թէեւ, բայց անդին մուտքի բաժնին մէջ Վարդանեան ուղղակիօրէն կը ձայնէ ընթերցողին։ Հեղինակը բամբասանքին ինչ տեսակ հետեւանքներ ունենալու մասին իր զգուշացումները տակաւին առաջին նախադասութեան մէջ զգուշացուած է։ Անիրաւութիւն պիտի ըլլայ գիրքին լոկ ուսուցողական եւ խրատական նպատակներով գրի առնուած ըլլալու վարկածը։ Սակայն Ագապիի հէքիաթէն ծանօթ այդ ոճը այստեղ եւս զգալի է։
Շատախօս Ադամորդին թէ իր կառոյցով, թէ կազմութեամբ եւ թէ բովանդակութեամբ արժանի է բաւական ծաւալուն ուսումնասիրութիւններու։ Հաճելի ընթերցում մը խոստացող այս գիրքը միաժամանակ օսմանեան հայ գրողներու եւ հայատառ թրքերէն գրականութեան նկատմամբ հետաքրքրութիւն ունեցողներու համար խիստ հետաքրքրական է։ Արաբական տառերով օսմաններէն հրատարակուած առաջին վէպէն առնուազն 20 տարի առաջ լոյս տեսած այս գործը անշուշտ որ տակաւին զանազան քննարկումներու արժանի է եւ այդ գրառումները պիտի լուսաբանեն շատ աւելի հետաքրքրական նոր երեւոյթներ։ Մաղթենք որ նման ուշադրութեան արժանանան հայատառ գրականութեան այլ օրինակները եւս։
«Շատախօս Ադամորդի»Յովսէփ Վարդանեան
Հրատարակութեան պատրաստեց
Մուրատ Ճանգարա
«Գոչ» համալսարանի հրատարակչութիւն
Իսթանպուլ/ 181 էջ