ÖZCAN GEÇER
ogecer@yahoo.com
Diller neden yok olur? Dünyanın hangi bölgeleri bundan daha çok etkilenir? UNESCO, tehlikede ve yok olmakta olan dillerle ilgili olarak hazırladığı elektronik Diller Atlası’nı üç yıl önce, 21 Şubat Dünya Anadili Günü’nde kamuoyuna sunmuştu. İlk defa kitap baskısı olarak 1996’da sunulan atlas, şu an interaktif ve dijital bir araç olarak, 1950’den bu yana kaydedilen 231 sönmüş dille birlikte yaklaşık 2600 tehlikede olan dili içeriyor.
Dil erozyonunun verisel olarak sunumu ile geniş tabanlı projenin farkındalığı artırıcı ve dil çeşitliliğini korumada yol gösterici olması amaçlanıyor. Yaklaşık 40 akademisyenin emeğiyle geliştirilen oluşumda Türkiye ile ilgili olarak şimdilik 18 dil ele alınmış. İngilizce, İspanyolca ve Fransızcanın katil, diğer dillerin kurban olma söyleminin bir klişe olduğuna inanan proje direktörü Chris Moseley, dilleri koruma ve geliştirme konusundaki politik yaklaşımların daha da önemli olduğunu araştırmalarıyla ortaya çıkardıklarına dikkat çekiyor.
Atlas ve kuşbakışı dünya ölçeğinde hazırlanan haritası, her dil için risk derecesini ve konuşuldukları ülkeleri tanımlamış. Diller hakkında konuşucu sayılarını, ilgili projeleri, internet sitelerini, kaynakçalar ve coğrafi dağılımı da koordinatlarla paylaşmaya çalışıyor. İnternet tabanlı oluşum, geniş erişim izni, interaktif yapısıyla bilgi güncellemesi ve kullanıcıların düzeltici bilgi transferini de içermekte.
UNESCO, canlılık risk kategorisi olarak, 9 ana faktöre bağlı 6 derecelendirme kriteri oluşturmuş. Faktörler, dilin kuşaktan kuşağa iletimi; dili konuşan kişi sayısı; dili konuşanların toplam nüfusa oranı; dilin kullanım alanlarında değişiklikler; yeni alanlara ve ortamlara dilin tepkisi; dilin öğrenilmesi; o dilde okuma yazma öğrenilmesi için gerekli materyallerin varlığı; devletlerin ve kurumların tutum ve politikaları ve toplumun bireylerinin kendi dillerine yönelik tutumu olarak sıralanmış. Ana faktörlerden en göze çarpanı da, dilin kuşaklara iletilmesi olarak ifade edilmiş.
Türkiye’de bu klasmana göre güvensiz durumda olanlar: Abhazca, Adige, Kabar-Çerkes dilleri ve Zazaca. Kesinlikle tehlikede olanlar: Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Çingene dilleri (atlasta yalnızca Romani bulunuyor), Suret (atlasa göre Türkiye’de konuşan kalmadı; konuşanların çoğu göçle başka ülkelere gitti) ve Batı Ermenicesi. Ciddi anlamda tehlikede olanlar: Gagavuzca, Seferad Yahudilerinin dili Ladino, Süryanice ve Turoyo formu. Kritik tehlikede olan diller: Hertevin (Siirt kökenli, Süryanicenin bir formu). Atlasa göre Türkiye’deki belirlenebilen üç dil söndü. Kapadokya Yunancası, dünyada da tehlike altında. En son Diyarbakır Lice’deki Kamışlı köyünde konuşulan Mlahso da kayboldu ve Suriye’ye göçen köylülerden İbrahim Hanna’nın 1995’te ölümüyle sönmüş oldu. Ubıhça da Tevfik Esenç’in 1992’de ölmesiyle kaybolmuştu.
Onlarca anadil ve yüzlerce renkli lehçenin konuşulduğu bereketli topraklarımızda, kimbilir hangi özgün bilgi dağarcığını kuytusunda saklayan değerleri, deyimleri, metaforları ve birikimleri ile her birinin, insanlığa ait ayrı düşünce sistemleri olduğu gözardı ediliyor. Bu tür kültür kodlarının aşınmasıyla da aidiyetlerimize günden güne sağırlaşıyoruz. Ülkemizde, Azınlık Dilleri Şartı Belgesi henüz imzalanmamış durumda. Her şeyden önce anadilin en temel insan haklarından biri olduğu gerçeğinden hareketle dil konusunda gerçekleştirilen kimi açılımlar da bu hususta umutları yeşertiyor. Politik önyargılardan uzak, belki de henüz konuşamadığı için kendini ifade edemeyen bir çocuğun sıkıntısını çözer gibi, öz kimliğini anadilinde de kaygısızca ifade edebilip hayata akıtanlarla toplumsal uzlaşmanın anahtarlarına ulaşabiliriz.
Çokdilliliği yasaklamakla başlarının göğe ereceğini düşünen zihniyete karşın, yıkılan Babil Kulesi nimetlerinin var olmasını canıgönülden diliyoruz. Mitolojideki Atlas’ın gökkubbeyi tek başına sırtında taşıması gibi, anadillerini her şeye rağmen omuzlayanlara selam olsun.
http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php