Հանդիպումներ Պէյրութի իսթանպուլցիներուն հետ

վահագն քեշիշեան

Ա յֆէր Թունջ կը պատմէ մարդու մը պատմութիւնը ով ծնած է Իսթանպուլ, հայ չըլլալով ապրած է հայաշատ Սա­մաթեայ թա­ղամա­սը, սի­րահա­րուած է հայ աղջկայ մը՝ Մա­րեամին, եւ երբ Մա­րիամին ըն­տա­նիքը փո­խադ­րո­ւած է Պէյ­րութ, գա­ցած է անոր ետե­ւէն։ Ազիզ Պէյ դժբախ­տա­ցած է երբ Մա­րիամ Պէյ­րութի մէջ իրեն մտեր­մութիւն չէ ցու­ցա­բերած, սա­կայն այստեղ ծա­նօթա­ցած է ու­րիշ հա­յու մը, Թո­րոսին, որ ինք ալ Իս­թանպու­լէն եկած է Պէյ­րութ, ճա­շարան մը ու­նի, եւ իմա­նալով որ Ազիզ Պէյ թան­պուրի կը նո­ւագէ, տե­սակ մը լա­րային սա­զի նմա­նող գոր­ծիք մը, կ՚ըն­դունի գոր­ծի։ Ազիզ Պէյ ի վեր­ջոյ կը վե­րադառ­նայ Իս­թանպուլ, սա­կայն եր­բեք ու­րախ չի կրնար ըլ­լալ այ­լեւս, կ՚ամուսնա­նայ, ու­րիշ ճա­շարան­ներ կ՚շխա­տի, եւայլն։ Մինչ եր­կու հայ տի­պար­նե­րուն հետ հան­դի­պու­մը տե­ղի կ՚ու­նե­նայ գիր­քին առա­ջին կէ­սին մէջ, երկրորդ կէ­սին մէջ ներ­կայ է անոնց ու­րո­ւակա­նը, Ազիզ Պէ­յի ափ­սո­սանքնե­րուն, զղջումնե­րուն եւ կա­րօտ­նե­րուն ընդմէ­ջէն։

Այ­ֆէր Թունջ, Ազիզ Պէ­յի կե­նաքի ընդմէ­ջէն կը ներ­կա­յաց­նէ Իս­թանպու­լէն Պէյ­րութ գա­ցած եր­կու պա­րագա­ներ։ Իս­թանպու­լէն Պէյ­րութ եր­թա­լը բնա­կան ճամ­բորդու­թիւն մը պէտք է հա­մարել, թէ­կուզ Լի­բանա­նեան պա­տերազ­մի հե­տեւան­քով այդ ըն­թացքը կա­սեց­ման են­թարկո­ւած է։ Կա­րեւոր օրի­նակ մըն է գրող Զա­ւէն Պի­պեռեանի օրի­նակը, որ իր Մրջիւննե­րու Վեր­ջա­լոյ­սը վէ­պը կ՚աւար­տէ նա­ւով Պէյ­րութ մեկ­նե­լու տե­սարա­նով մը։ Զա­ւէն Պի­պեռեան ինք ալ Պէյ­րութ մեկ­նած ու աշ­խա­տած է։

Իս­թանպու­լէն Պէյ­րութ եր­թա­լու մա­սին Այ­ֆէր Թունջ այսպէս կ՚ը­սէ՝ «Եթէ Մա­րիամենց ըն­տա­նիքը հա­ցի դրա­մի ետե­ւէն Պէյ­րութ եր­թա­լը չբռներ, այս սէ­րը ձի­թի պէս պի­տի եր­կա­րէր ու չոր­նար,  սրտնե­ղու­թիւններ ու նա­խան­ձութիւններ, կռիւ­ներ պի­տի ըլ­լա­յին, պի­տի եր­կա­րէր ու վեր­ջա­նար, եւ եր­կուքին հա­մար ալ որ­պէս երի­տասար­դա­կան սէր պի­տի ար­ձա­նագ­րո­ւէր»։ Յա­ւելեալ տե­ղեկու­թիւն կու գայ քա­նի մը տող վա­րը՝ «Մա­րիամենք աղ­քատ ըն­տա­նիք մըն էին։ Հօ­րեղ­բայրը Ար­թին, մուշտա­կագործ էր, ժա­մանա­կին Պէյ­րութ հաս­տա­տուած էր։ Մա­րիամ չէր գի­տեր որ հօ­րեղ­բայրը եւ հայ­րը ատե­նէ մը ի վեր կը նա­մակակ­ցին, եւ որ հօ­րեղ­բայրը այս օտար հո­ղերուն վրայ վստա­հելի օգ­նա­կանի մը պէտք ու­նե­նալուն, կը պնդէր որ իր հայրն ալ տե­ղափո­խուի»։ Իսկ երկրորդ տի­պար, Թո­րոսին մա­սին այ­սպէս կը գրէ հե­ղինա­կը՝ «Ազիզ Պէյ եւ վեց տա­րի առաջ յան­ցա­գոր­ծութիւն մը ըրած ըլ­լա­լուն պատ­ճա­ռով Թուրքիայէն փա­խած Թո­րոս բո­լորէն շատ տար­բեր հո­գեվի­ճակի մը մէջ, ան­դա­դար իրա­րու կը նա­յէին եւ կը խօ­սէին»։

Լի­բանան ապ­րող հա­յերը յա­ճախ գրած են Լի­բանա­նի եւ Պէյ­րութի մա­սին։ Մեծ գրա­կանու­թիւն կայ այս ուղղու­թեամբ։ Այ­ֆէր Թունջ նաեւ տեղ կու տայ հա­յերու աչ­քով դի­տուած Պէյ­րութին, Մա­րեամի մա­սին կը գրէ՝ «Նա­մակ­նե­րուն մէջ նոր վայ­րին օդը, ջու­րը, շքե­ղու­թիւնը եւ գե­ղեց­կութիւ­նը կը պատ­մէր, շատ գե­ղեցիկ ըլ­լա­լուն հա­կառակ, դժոխ­քի պէս ըլ­լա­լուն պատ­ճա­ռով հա­զիւ թէ գի­շեր­նե­րը կրնա­յին շնչել, կը գրէր թէ իրենց վի­ճակը ժա­մանա­կով կը բա­րելա­ւուի»։ Իսկ Պէյ­րութի հա­յերուն մա­սին, եւս կը հան­դի­պինք քա­նի մը խօս­քե­րու՝ «Արա­բերէն, Ֆրան­սե­րէն, Հա­յերէն, եւ Թուրքե­րէնի իրար մտնե­լով ստեղ­ծո­ւած այդ խառն լե­զուին շատ մը բա­ռերը սկսաւ հասկնալ» եւ «Ազիզ Պէյ այդ գի­շեր իսկ սկսաւ նո­ւագել Իս­թանպուլցի Թո­րոսին ճա­շարա­նին մէջ, որուն յա­ճախորդներն էին Թուրքիայէն գաղ­թած հա­յերը, որոնք եր­բեմն իրենց հետ կը բե­րէին եր­կար սրունքնե­րով, ճեր­մակ մոր­թով, ցից կուրծքե­րով, տե­քոլ­թէ հա­գուած եւ չա­փէն աւե­լի ներ­կո­ւած, երե­խայ կո­չուե­լու չափ երի­տասարդ Քրիս­տո­նեայ Արաբ աղ­ջիկներ»։

Երբ Մա­րիամի նա­մակ­նե­րէն խա­բուած Ազիզ Պէյ կը որո­շէ Պէյ­րութ եր­թալ ու Մա­րիամին հան­դի­պիլ, Մա­րիամ անա­կըն­կա­լի կու գայ, թէ­կուզ ինքն էր «եկուր» ըսո­ղը։ Առա­ջին հան­դիպման պա­հը այսպէս կը պա­տահի՝ «Աս­տուծմէ այդ պա­հուն մի­նակ էին խա­նու­թին մէջ։ Մա­րիամին հայ­րը, հօ­րեղ­բայրը, զար­միկնե­րը, բո­լորը աշ­խա­տանոցն էին։ Նաեւ կէ­սօրո­ւան դա­դարի ժամն էր։ Երբ Ազիզ Պէ­յի դէմ­քէն զար­մանքը սկսաւ կոր­սո­ւիլ, Մա­րիամ շուրջը նա­յեցաւ։ Քա­ղաքը կար­ծես հա­լած էր տա­քէն, մար­դիկ մի­ջատ­նե­րու նման շուք տե­ղեր փա­խած էին։ Շուրջը ոչ ոք տես­նե­լով այս իր կրքոտ սի­րահա­րին գրկեց, անոր արե­ւէն չոր­ցած ու ճաքճքած շրթունքնե­րէն համ­բուրեց»։ Այստեղ եւս կը տես­նենք քա­ղաքին տա­քին բա­ցատ­րութիւ­նը, աշ­խա­տան­քի մթնո­լոր­տը, հա­ւանա­բար Պուրճ Հա­մու­տի հա­րիւ­րա­ւոր աշ­խա­տանոց­նե­րէն մէ­կուն մա­սին է խօս­քը։

Պէյ­րութէն, նո­րէն զատ, կայ նաեւ ետին ձգո­ւածը, հի­նը, Իս­թանպու­լը։ Բնա­կանա­բար այս տե­սարան­նե­րը աւե­լի հա­րազատ կը թո­ւան ըն­թերցո­ղին, ի վեր­ջոյ հե­ղինա­կի դի­տան­կիւնը աւե­լի ճշգրիտ պի­տի ըլ­լայ ետին ձգո­ւածի տե­սակէ­տէն, քան թէ ձգող գա­ցողի­նը։  Այս ետին ձգա­ծի կա­րօտի տե­սարան­նե­րը Ազիզ Պէյ կ՚ապ­րի Թո­րոսին հետ, սա­կայն ատ­կէ ճիշդ առաջ, Մա­րիամին մա­սին այս երկտո­ղը ըն­թերցո­ղին կը պատ­րաստէ այսպէս՝ «Սա­կայն եթէ Ազիզ Պէյ քիչ մը ու­շա­դիր ըլ­լար (…) պի­տի նկա­տէր որ այս նա­մակ­նե­րը սէր չէ, այլ ետին ձգո­ւածին վի­ճակին հան­դէպ հե­տաքրքրու­թեան զգա­ցումն է որ կար»։

Այ­ֆէր Թունջ հա­յու մը կա­րօտը իր երկրին այսպէս կը սկսի բա­ցատ­րել, Թո­րոսին այսպէս կը ծա­նօթա­նանք։

«Ձեռ­քը եր­կա­րած ու նո­ւագա­րանը բռնած հա­յուն աչ­քե­րը լե­ցուե­ցան։ Ազիզ Պէ­յին նա­յեցաւ։ Կար­ծես ոչ թէ իր տու­նէն հե­ռու ին­կած, տա­րօրի­նակ օտա­րակա­նի մը նա­յէր, այլ Իս­թանպու­լի յի­շատա­կին կը նա­յէր։ Խո­րունկ կա­րօտ մը կը կար­դա­ցուէր դէմ­քին

-Իս­թանպու­լէն ուրկէ՞ ես, հար­ցուց

-Սա­մաթեայէն, ըսաւ Ազիզ Պէյ, -Գի­տե՞ս։

-Ինչպէ՞ս կրնամ չգիտ­նալ, մեր թա­ղին մօտ է։ Ես Գումգա­փուէն եմ, անունս Թո­րոս է»։

Աւե­լին, կը տես­նենք հա­յու մը եւ թուրքի մը իրար մեր­ձե­ցու­մը օտար ափե­րուն վրայ՝ «Կա­րօտը այդ պա­հուն եր­կուքին միացու­ցած էր, կար­ծես արիւ­նի եղ­բայրներ ըլ­լա­յին։ Նոյն փո­ղոց­նե­րէն քա­լած էին, նոյն գնացքնե­րուն նստած, նոյն աղ­ջիկնե­րուն խօսք զար­կած, նոյն խօս­քե­րով հայ­հո­յած ըլ­լա­լուն բե­րած խեղճ գոր­ծակցու­թեան զգա­ցու­մին մէջն էին»։ Եւ այս խօս­քերն է որ ըն­թերցո­ղին մտա­ծել կու տայ, ար­դեօք Ազիզ Պէ­յի եւ Մա­րիամին ան­կա­րելի սէ­րը, ճիշդ այս եր­կու օտա­րական­նե­րուն իրա­րու կա­պուած բայց նոյնքան իրար­մէ հե­ռու ըլ­լա­լուն մա­սին է՝ «այս սէ­րը պի­տի չըլ­լար եթէ միսն ու եղունգը իրար­մէ բաժ­նող այդ հե­ռացու­մը չպա­տահէր»։ Երբ կը լսենք Ազիզ Պէ­յի ի սրտէ կա­րօտին ձայ­նը դէ­պի իր քա­ղաքը, մինչ կը նո­ւագէ Պէյ­րութի հա­յերուն հա­մար, Թո­րոսին ճա­շարա­նին մէջ, Մա­րիամին չհաս­նե­լու ցա­ւով, կը տես­նենք կա­րօտը ոչ թէ քա­ղաքի մը, այլ քա­ղաքի մը որոշ ժա­մանա­կի մէջ՝ «Պահ մը կու գար, որ կը մոռ­նար թէ իր սի­րելի քա­ղաքէն հա­զարա­ւոր քի­լոմեթր հե­ռու է, կը թո­ւար թէ երբ փո­ղոց դուրս գայ, Սա­մաթիոյ սա­լապա­տէ մայ­թե­րուն վրայ պի­տի գտնէ ինքզինք, ծո­վէն բջած քա­մին մա­մու­ռի հո­տը պի­տի բե­րէ, եւ եթէ քա­ղաքին լռու­թեան լաւ ականջ կա­խէ, փոք­րիկ ալիք­նե­րուն ափին կա­մաց մը զար­նո­ւելուն ձայ­նը պի­տի լսէ»։ Ազիզ Պէյ կը կա­րօտ­նայ իր քա­ղաքը իր ան­ցեալով, Մա­րիամով եւ Թո­րոսով։ Փաս­տը կու գայ գիր­քին երկրորդ կէ­սին մէջ, երբ Ազիզ Պէյ ետ պի­տի եր­թայ ու չգտնէ իր ձգած քա­ղաքը։

Ազիզ Պէյ կը որո­շէ վե­րադառ­նալ, եւ դժո­ւարու­թեամբ նա­ւին տոմ­սա­կը ապա­հովե­լու չափ դրամ կը հա­ւաքէ։ Թո­րոսին կու գայ ըսե­լու իր որո­շու­մը՝

«Շնոր­հակալ եմ Թորոս, ըսաւ, եթէ դուն չըլլայիր ես այս օտարութեան մէջ կը մեռնէի»

Թորոս կը յուզուի, կը պատասխանէ՝

«Իսթանպուլ.. ըսաւ, Իսթանպուլ.. Դարձեալ պիտի տեսնե՞մ։ Ո՞վ գիտէ»։