նչպէս անցեալին յաճախ պատահած է, այսօր ալ կ՚ապրինք մօտիկ անցեալի դէպքերուն ապատեղեկատուութեան հետեւանքով անհասկնալի դառնալու օրինակները։ Ղարաբաղի պատերազմը կարելի է դիտել այս շրջանակով։ Հայկական կողմէ դիտելով հայ ժողովուրդի ենթարկուած դարաւոր անիրաւութիւններու շարքի վերջակէտն է ան։ Դարերէ ի վեր հայերը առաջին անգամ զինեալ դիմադրութիւնով յաղթանակի հասան եւ ազատագրեցին այն տարածքը, որուն սեփականութեան մասին ո՛չ մէկ կասկած ունէին։ Բայց նոյն դէպքը շատ տարբեր երեւոյթ մը կը պարզէր Ատրպէյճանական կողմէն դիտուելով։
բագրատ էսդուգեան
Ատրպէյճանցիք ալ համոզուած են որ հայերը օգտուելով Խորհրդային Միութեան քայքայումին ստեղծած անորոշութենէն, գրաւեցին իրենց երկիրը։ Կողմերը յամառօրէն կը պնդեն թէ այդ տարածքը ընդմիշտ իրենց պատկանած է։ Փաստեր կը բերեն այս իրողութիւնը հաստատելու համար։ Ամէն մէկը իր կարգին կը խեղաթիւրէ պատմութիւնը։
Կան նաեւ անուրանալի իրողութիւններ։ Աւելի քան 20 տարի է կայ ինքնակոչ «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւն» մը։ Հոգ չէ թէ ներառեալ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, ՄԱԿ-ի անդամ ոչ մէկ պետութիւն պաշտօնապէս ճանչցած է զայն, բայց ընտրութիւններով գոյացած կառավարութիւնով, նախագահով եւ նախարարներով, իրեն յատուկ բանակով, օրէնք ու կանոնով անկախ պետութեան գոյութիւնը անուրանալի է։
Զինադադարը ինքնին բաւարար չէ պատերազմը աւարտելու։ Այս սպառնալիքէն ձերբազատուելու համար անհրաժեշտ է մարտնչող կողմերուն համաձայնութեան գալը, ստորագրուած խաղաղութեան դաշինքի մը շուրջ։
Պատերազմի աւարտէն այս կողմ այդ դաշինքը չէ ստորագրուած։ Հայկական կողմը կը շարունակէ ռազմական յաղթանակի առթած ինքնավստահութեան մէջ անզիջող մնալու։ Իսկ Ատրպէյճանի իշխանութիւնները ռազմատենչ յայտարարութիւններով կ՚ամրապնդեն նաեւ իրենց ուժը հարազատ ժողովուրդի դիմաց։
Նման պատերազմի միջավայրները երկիրներու տկարութեան ապացոյցն են նաեւ։ Այդ տկարութենէն կ՚օգտուին տարածքաշրջանի վրայ հաշիւներ սնուցող գերպետութիւնները։ Այս օրինակի մէջ առաջին կարգի գերպետութիւն է կողմերուն զէնք ու զինամթերք ապահովող Ռուսիոյ Դաշնութիւնը։ Ան, Վրաստանէն Ուքրաինա, Կեդրոնական Ասիայէն մինչեւ Պալթեան ծով չէ կրցած հրաժարիլ անցեալին Խորհրդային Միութեան մաս կազմող երկիրներու վրայ ունեցած ազդեցութեան գօտիէն։ Մինչդեռ այդ երկիրներէն ոմանք կը ձգտին արեւմտեան աշխարհին ագուցուիլ ԵՄ-ի կամ ՆԱԹՕ-ի անդամակցելու գծով։ Ահաւասիկ այս հանգրուանին տարածքաշրջանը կը դառնայ գերպետութիւններու կռուախնձոր։ Այդ պահէն ետք դժուար է, որ մարտնչող կողմերը յաջողին հանգոյցը լուծել իրենց ժողովուրդներու կամքով։ Միշտ պիտի գտնուին խառնակիչներ, որոնք իրենց ի նպաստ պիտի ուզեն քաշքշել խնդիրը։
Հրանդ Տինք Հիմնադրամի կողմէ հրատարակուած «Ղարաբաղ» անուն ուսումնասիրութեան հեղինակը Թոմաս տէ Վաալ, գտնուելով այս բազմաբնոյթ յատկութիւններով լեցուն խնդրի անմիջականութեան մէջ, յաջողած է բոլորին համար մատչելի աշխատութիւն մը ներկայացնելու դժուարին գործին մէջ։ Այս յաջողութեան հասնելու համար հեղինակը չէ զլացած իրար հակասող, իրար ջրող բազմաթիւ միտքեր լսելէ։ Միտքեր՝ որոնք վերջին հաշուով գիրքին ատաղձը կը կազմեն։ Այդ ենթահողին վրայ ընթերցողը կը հետեւի 1988-ի Փետրուարին Ստեփանակերտի մէջ, Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի խորհրդարանին որդեգրած, Հայաստանի Սովետական Հանրապետութեան միանալու ուղղեալ որոշումէն սկսելով ծաւալող եւ ընդլայնող զարգացումներուն։ Թոմաս տէ Վաալ 1991-էն սկսելով որպէս Քէրնըճի խաղաղութեան համար հետազօտութիւններու կեդրոնի փորձագէտ, սկսած է աշխատիլ այս խնդրայարոյց տարածքի վրայ։ Այդ իսկ առումով ալ կարելի է ըսել որ իր դիտարկումները յաճախ եղած են տեղւոյն վրայ։ Միշտ առիթը ունեցած է ժողովուրդին ջիղը ուղղակի կերպով բռնելու։
Իր այս կառոյցով Թոմաս տէ Վաալի գիրքը կու գայ կարեւոր պակասութիւն մը լրացնելու, քանի որ ինչպէս գրութեան սկիզբին ալ նշեցինք, այս նիւթին շուրջ ապատեղեկատուութիւնը շատ մեծ աւանդ է եւ ունի քանդիչ յատկութիւն։ Մինչդեռ տարածքաշրջանի ժողովուրդները կը կարօտին շինիչ լուծումներու, որոնք պիտի զարգանան իրողութիւնները ընկալող եւ բաց սիրտով ընդունող քաջարի մարդկանց շնորհիւ։
Նշենք որ գիրքի առաջին հրատարակութիւնը կատարուած է 2003-ին, ու ապա թարգմանուած՝ հայերէնի, ռուսերէնի եւ ատրպէյճանի բարբառով թրքերէնի։ Սոյն թարգմանութիւնը կատարած է Տիտէմ Սոնէ եւ այսպէսով թուրքիացի ընթերցողն ալ Ղարաբաղի հակամարտութեան ծագման տեղի տուող պայմաններէն մինչեւ պատերազմի մանրամասնութիւնները եւ ցարդ շարունակուող հետեւանքները, ամբողջական պատկերացում մը կազմելու առիթը գտած կ՚ըլլայ։