բագրատ
էսդուգեան
ին պատմական աւանդութիւն մը ըլլալով հանդերձ յետ եղեռնեան շրջանի հայ գրականութեան ամենացայտուն օրինակները կը յայտնուին ազգագրական գրառումներով։ Այդ մատենաշարին մէջ կը հանդիպինք «Բնաշխարհիկ Բառարան»ի նման կոթողային գործերու, իսկ երբեմն շատ աւելի համեստ, նոյնիսկ երբեմն լոկ գիւղի մը տարածքով սահմանուած պատումներու հայ ժողովուրդի հայրենի երկրի նկատմամբ ունեցած անմիջականութեան բնական հետեւանքն է այս երեւոյթը։ Թերեւս միայն հայոց վերագրելու նիւթ չէ այս մէկը, քանի որ նման բնոյթով այլ հրատարակութիւններու հանդիպած ենք յունարէն լեզուով։ Իսկոյն կը մտաբերեմ յունաբնակ Սինասոս գիւղի ազգագրական համայնապատկերը։ Երեք հազար բնակչութիւնով այս գիւղը կը գտնուի Կապատովկիոյ տարածաշրջանին մէջ։ Առաջին աշխարհամարտի աւարտին Թուրքիոյ եւ Յունաստանի միջեւ կնքուեցաւ բնակչութեան փոխանակման մասին համաձայնութիւն մը։ Այսպէս Սինասոսի ժողովուրդն ալ հարկադրուեցաւ լքելու իր պատմական բնօրրանը։ Բայց որովհետեւ յունաց տեղահանութիւնը բաղդատմամբ հայոց տարագրութեան, կայացաւ շատ աւելի խաղաղ պայմաններու մէջ, տեղացի ժողովուրդը յաջողեցաւ յետին թողած ամէն ինչ արձանագրելու։ Այսպէս անոնք լուսանկարիչ կանչեցին մեծ քաղաքէն եւ վաւերականացուցին իւրաքանչիւր տուն, գիւղի եկեղեցին, քահանայի տունը, դպրոցը, աղբիւրը, նոյնիսկ պատմական հնամենի ծառերը։ Անատոլուի յոյներու ազգագրական տեղեկութիւններու անբարուած «Փոքր Ասիոյ Ուսումնասիրութիւններու Կեդրոն»ի մէջ բացի այդ լուսանկարներէն, բանաւոր պատմութեան հսկայ հաւաքածոյ մըն ալ պահուած է մինչեւ օրս։ Մեր իրողութեան մէջ այս բնոյթի կարեւոր ձեռքբերում մը ըլլալ կը խոստանայ Յովսէփ Թօքաթի «Աւերակ Քղին» ուսումնասիրութիւնը։ Հեղինակին համար հայրենի երկիր է Քղին, ուր ինք ապրած է կեանքի առաջին եօթը տարիները միայն։ Բայց մեզ հայերուս համար գաղտնիք չէ այն յատկութիւնը, թէ խիստ կապուած ենք հայրենի երկրին, եւ նոյնիսկ որ լքել հարկադրուինք, չենք բաժնուիր, այլ այդ աշխարհագրական տարածքն ալ կը տանինք մեզ հետ, ուր որ երթանք։ Բնական է որ այս աւանդութիւնը պահած Թօքաթի ընտանիքն ալ Պոլսոյ պայմաններուն մէջ վառ պիտի պահէր Քղիի պատկանելութիւնը, մինչեւ որ տարիներ անց այդ պատանի Յովսէփ իր եօթնամեայ յիշողութեան վրայ աւելացնէ աւագներու պատումները եւ նաեւ ուսումնասիրէ այս նիւթէ ներս իրմէ առաջուան գրառումները։
Յովսէփ Թօքաթ հաւատարիմ կը մնայ այս տեսակի գրականութեան աւանդին, եւ գիրքը կը սկսի Քղիի համառօտ պատմութիւնով։ Առաջին բաժնին կը յաջորդէ տարածաշրջանի աշխարհագրական դիրքը նկարագրող հատուած մը, ուր զետեղուած է նաեւ մանրամասնութիւններով օժտուած քարտէսը։ Ապա կը ծանօթանանք Քղիի գաւառի գիւղերուն եւ հայ բնակչութեան մասին վիճակագրութիւններուն։ Բոլոր էջերուն մէջ այս ծանօթագրութիւններուն կ՚ընկերակցին նաեւ յաջող գունաւոր լուսանկարներ։ Լուսանկարներ՝ որոնց շնորհիւ վայրը ալ աւելի կենդանութիւն կը վայելէ։
Հեղինակը օգտուած է Հայաստանի Պետական Արխիւներէն, որոնց շնորհիւ փոխանցած է Քղիի հայաբնակ աւաններու եւ գիւղերու մասին թուային տեղեկութիւններ։ Յատուկ բաժին մը տրամադրուած է թրքաց-
ւած տեղանուններու մասին։
Ինչպէս Արեւմտեան Հայաստանի բոլոր բնակավայրերը, Քղի եւս ունի հայ մշակոյթին փոխանցուած մեծ վաստակ։ Այսպէս կը հանդիպինք Կաթողիկոս Կարապետ Կեղեցիի դիմանկարին, զանազան մանրանկարչական օրինակներուն, Խուբսի Սուրբ Կարապետ Վանքի խորհանին մետաքսի սրբանկարին եւ Եփրատ Քոլէճէն զանազան լուսանկարներու։
Շահեկան տուեալ մըն է նաեւ Պսակ Ծ. Վարդապետի ուսումնասիրութեամբ կազմուած Քղի գաւառի վանքերուն մէջ ստեղծուած ձեռագիրներու ցանկը։
Գիրքի վերջին էջերը յատկացուած են կենցաղային գիտելինքներու, ուր կը յիշուին քղեցիին զբաղումները, հաւատալիքներն ու սովորութիւններ, հարսանիքները, ճաշատեսակները եւ ի վերջոյ Քղիի յատուկ բարբառը։
Ահա այս ամբողջութեան մէջ խիստ շահեկան հրատարակութիւն մըն է Յովսէփ Թօքաթի «Աւերակ Քղին» հատորը, որ լոյս տեսած է «Փարոս» հրատարակչութեան կողմէ։
«Աւերակ Քղին»
Յովսէփ Թօքաք
«Փարոս» Հրատարակչութիւն
Փետրուար 2015/ Լոս Անճէլըս
204 էջ